Trên thực tế, nếu căn cứ theo diễn biến lâm sàng, bệnh sốt rét có nhiều thể khác nhau như thể điển hình, thể dai dẳng, thể ác tính, thể tiểu huyết cầu tố, thể ký sinh trùng lạnh được ghi nhận. Đối với bệnh nhân mắc sốt rét lâu năm, người có tính miễn dịch và sống trong vùng sốt rét lưu hành thường biểu hiện sốt rét thể cụt với các đặc điểm riêng biệt.
Bệnh nhân mắc sốt rét thể cụt có biểu hiện lâm sàng với đặc điểm chỉ ớn sốt, gai sốt, ngáp vặt, sốt nhẹ không thành cơn và kéo dài khoảng từ 1 đến 2 giờ; nếu người bệnh không được can thiệp điều trị thì cũng tự cắt cơn sốt. Đặc điểm này được tạo nên do bệnh nhân bị mắc sốt rét đã nhiều năm khi sống trong vùng sốt rét lưu hành và có tính miễn dịch đối với bệnh sốt rét. Sốt rét thể cụt khác với người mang ký sinh trùng lạnh mặc dù chúng là đối tượng được ghi nhận đều sống trong vùng sốt rét lưu hành. Người mang ký sinh trùng lạnh là người được phát hiện và xác định có ký sinh trùng sốt rét trong lam máu xét nghiệm nhưng không biểu hiện triệu chứng sốt từ 14 ngày trước đó tới 14 ngày sau đó; tuy người bệnh không sốt nhưng hồng cầu vẫn bị phá hủy từng đợt và sự tổn thương gan, lách vẫn tiến triển. Một điểm giống nhau là người có biểu hiện sốt rét thể cụt và người mang ký sinh trùng lạnh đều mang tính miễn dịch sau quá trình bị nhiễm bệnh khi sống trong vùng sốt rét lưu hành.
Sốt rét thể cụt phát hiện ở người mắc bệnh lâu năm sống trong vùng sốt rét (ảnh minh họa).
Sở dĩ những bệnh nhân sốt rét thể cụt có biểu hiện triệu chứng lâm sàng nhẹ, không thành cơn, xảy ra trong thời gian ngắn và có thể tự khỏi bệnh mà không cần điều trị do trong cơ thể của họ đã có miễn dịch sốt rét, chủ yếu là miễn dịch đặc hiệu. Miễn dịch đặc hiệu trong bệnh sốt rét có đặc điểm là tuy không ngăn cản được sự tái nhiễm bệnh nhưng hạn chế rất đáng kể sự phát triển của ký sinh trùng sốt rét trong cơ thể người bệnh. Với đặc điểm này nên những người sống trong vùng sốt rét lưu hành đã có miễn dịch nếu bị mắc bệnh do tái nhiễm thì bệnh cảnh lâm sàng thường nhẹ, số lượng ký sinh trùng sốt rét trong máu thấp và ít khi bị sốt rét nặng, sốt rét ác tính. Đáp ứng miễn dịch thu được có hai đặc trưng chủ yếu là tính ghi nhớ và tính đặc hiệu. Khi tiếp xúc với ký sinh trùng sốt rét lần đầu tiên xâm nhập, cơ thể sẽ ghi lại những thông tin về kháng nguyên toàn bộ hệ thống bảo vệ. Sau đó đáp ứng miễn dịch lần thứ hai do kết quả ghi nhớ của hệ thống miễn dịch lần đầu. Khi bị ký sinh trùng sốt rét lần khác xâm nhập ký sinh, cơ thể người sẽ xuất hiện những khả năng bảo vệ chống lại ký sinh trùng.
Sốt rét thể cụt là thể bệnh ít khi được người bệnh, kể cả các cơ sở y tế chú ý vì diễn biến lâm sàng xảy ra nhẹ với triệu chứng ớn sốt, gai sốt, ngáp vặt, không thành cơn; biểu hiện chỉ thoáng qua trong thời gian ngắn và bệnh tự khỏi mà không cần xử trí điều trị. Chính vì vậy, các nhà khoa học thường sử dụng thuật ngữ sốt rét thể cụt để chỉ thể bệnh đặc biệt này. Trước đây, người mang ký sinh trùng lạnh thường được cho là không phải bệnh nhân sốt rét vì chẳng bao giờ họ có biểu hiện triệu chứng lâm sàng để đến các cơ sở y tế nhằm giúp cho việc phát hiện, điều trị. Hiện nay, người mang ký sinh trùng lạnh được xác định là bệnh nhân sốt rét vì trong hướng dẫn chẩn đoán, điều trị bệnh sốt rét do Bộ Y tế ban hành nêu rõ người bệnh được xác định mắc sốt rét là người có ký sinh trùng sốt rét ở trong máu; khi xét nghiệm lam máu phát hiện ký sinh trùng sốt rét thể vô tính hoặc các thử nghiệm chẩn đoán nhanh sốt rét cho kết quả dương tính. Trên thực tế đối tượng này thường được phát hiện chủ động qua điều tra dịch tễ sốt rét ở cơ sở; ít khi phát hiện thụ động tại cơ sở y tế vì người mang mầm bệnh thấy sức khỏe vẫn bình thường nên không đến cơ sở y tế. Đối với sốt rét thể cụt cũng vậy, ít khi được phát hiện thụ động tại các cơ sở y tế trong vùng sốt rét lưu hành.
Để phát hiện sốt rét thể cụt nhằm có biện pháp xử trí phù hợp, cả người bệnh lẫn cơ sở y tế cần quan tâm đến vấn đề này. Đối với người bệnh, khi nhận thấy các dấu hiệu bệnh lý xuất hiện của sốt rét thể cụt dù nhẹ nhưng phải đến ngay cơ sở y tế để được khám, phát hiện và chẩn đoán xác định. Đối với cơ sở y tế, khi có điều kiện tiếp xúc người bệnh nghi ngờ cần khai thác đủ các yếu tố có liên quan để giúp phát hiện sốt rét thể cụt; nếu xét nghiệm máu có thể phát hiện được ký sinh trùng sốt rét. Việc điều trị sốt rét thể cụt được thực hiện như trường hợp điều trị sốt rét thể thông thường mặc dù người bệnh đã có tính miễn dịch và có khả năng chống đỡ được với bệnh.