Cũng như bao dân tộc thiểu số sống tập trung ở các vùng núi cao Tây Bắc khác, bà con dân tộc Mông ở hai xã Hang Kia, Pà Cò, huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình có rất nhiều nghề thủ công truyền thống như nghề rèn, thêu thổ cẩm, vẽ tranh sáp ong… Không thể kể đến những nghề truyền thống của người dân tộc Mông nơi đây mà không nói đến nghề làm giấy giang. Đó là một nghề truyền thống đã được cha truyền con nối của đồng bào người Mông từ bao đời nay và ngày nay đang là nghề làm giàu cho không ít bà con.
 Phơi giấy. |
Chúng tôi tìm đến xã Pà Cò khi ánh nắng vừa xuyên thủng màn sương dày đặc, đó cũng là lúc bà con nơi đây bắt đầu phơi giấy giang, ven đường liên thôn khắp bản làng xã vùng cao này đâu đâu cũng thấy khung giấy phơi trắng cả một vùng. Tôi tò mò trước sự kiện lạ này nên đã ghé vào một gia đình người dân tộc Mông ở bản Cang, quanh nhà phơi đầy khung giấy. Chị chủ nhà tên là Sùng Y Khô thấy chúng tôi lạ mắt hỏi đủ thứ về mấy khung giấy kia không biết từ đâu mà ra, chị cho biết: “Đây là nghề truyền thống của quê mình đó, nghề này có lâu lắm rồi, có cái giấy này thì mình không phải xuống xuôi mua giấy của người Kinh nữa, giấy này tốt hơn giấy của người Kinh nhiều”.
Rồi chị Khô dẫn chúng tôi vào nhà chỉ vào một chồng giấy: “Giấy này mình dều làm bằng cây giang đó, trong rừng đầy mà, buổi sáng mình vào rừng chặt về, mình chọn cây giang non rồi chặt thành khúc, bỏ mắt, gùi về nhà thái bỏ vỏ xanh bên ngoài, chẻ thành từng thanh nhỏ, nấu mãi nó mới được như này chứ”.
Qua tìm hiểu chúng tôi được biết mùa làm giấy giang chỉ diễn ra trong vòng 2 tháng, từ đầu tháng 10 đến cuối tháng 11 (âm lịch). Để có được một tờ giấy giang thì nguyên liệu để làm giấy được nấu nhừ thành bột để tráng giấy. Khi cây giang đã được chẻ nhỏ sẽ bỏ vào nồi nấu cùng với tro bếp và vôi bột khoảng một đêm, sau đó sẽ được cho vào tải ủ (ủ càng lâu giang càng mềm, khi ủ phải tưới nước thường xuyên) khoảng một tuần trở lên mới mang ra đập nát rồi lọc lấy nước, vớt các thứ xơ bỏ ra ngoài.
Và khâu cuối cùng là tráng giấy, đây là khâu khá khó vì đòi hỏi nười tráng phải có kinh nghiệm tráng đều lên khung màn đóng sẵn. Người Mông đặt ngang chiếc khung vải, dùng muôi múc bột giấy dàn đều trên mặt vải, rồi cầm khung lắc đi lắc lại cho thật đều. Khi bột giấy đã dàn đều thì dựng khung nghiêng để phơi giấy cho khô. Khi giấy khô thì gỡ mép giấy trước, sau đó lột cả tờ giấy lên. Giấy làm bằng giang có độ mịn cao, màu hơi vàng tươi đẹp mắt.
Khác với các dân tộc, người Mông ở Pà Cò và Hang Kia không dùng giấy để viết mà chủ yếu dùng giấy phục vụ cho mục đích tín ngưỡng. Trong các lễ nghi, đồng bào thường cắt giấy bản thành những hình vuông, hình tròn, đây được quan niệm là những thông điệp của người Mông gửi cho tổ tiên, thần linh để cầu mong những điều tốt lành, may mắn, mùa vụ tốt tươi, xua đi cái xấu… Cũng từ những tờ giấy giang đó, người Mông còn cắt giấy thành những tờ giấy hình vuông, có diềm để dán lên tổ tiên, thần linh. Hầu hết các nhà của bà con dân tộc Mông nơi đây chúng tôi vào thăm đều thấy bàn thờ chỉ dán một miếng giấy bản lên vách chính diện cửa ra vào nhưng theo họ đó là những gì thiêng liêng nhất mà thần linh mang lại.
 Nghiền giang. |
Vì vậy, có thể nói nghề làm giấy và sản phẩm của nó mang yếu tố tinh thần, tâm linh sâu sắc. Người Mông cho rằng: sử dụng giấy của người Mông làm ra thì tổ tiên của họ sẽ chứng giám, thông điệp gửi tới sẽ đạt hiệu quả hơn.
Theo nhiều bà con ở hai xã Pà Cò và Hang Kia thì nghề truyền thống làm giấy giang không những góp phần phục vụ cho công việc thờ cúng tổ tiên mà hiện nay có rất nhiều gia đình đã có của ăn của để từ nghề truyền thống này. Anh Sùng A Nố, trưởng bản Cang cho biết: “Ở bản mình hầu như nhà nào cũng làm giấy giang, nguyên liệu thì có sẵn, mỗi vụ mình chỉ cần mua 50kg vôi bột để làm nguyên liệu phụ. Mỗi tờ giấy bán với giá 10.000 đồng, cứ 30kg giang thì làm được khoảng 40 tờ. Năm ngoái gia đình mình bán giấy giang được 6 triệu đồng, năm nay chưa hết vụ đã được 7 triệu rồi”.
Không phủ nhận một điều rằng nghề truyền thống làm giấy giang còn được bảo tồn cũng chính là bảo tồn một nét văn hoá truyền thống đặc sắc của dân tộc Mông, gìn giữ tín ngưỡng thờ tổ tiên. Tuy nhiên do người dân thường xuyên vào rừng lấy giang về làm nguyên liệu giấy nên rất nhiều bụi giang đã bị triệt hạ, gây ảnh hưởng không ít đến hệ sinh thái của khu bảo tồn thiên nhiên Hang Kia - Pà Cò.
Văn Hoàng