Trong sử dụng thuốc, luôn luôn có lời khuyên “phải dùng thuốc đúng liều, đủ thời gian”. Đúng liều ở đây có nghĩa là phải dùng thuốc theo đúng số lượng thuốc đã được chỉ định (tức đã được bác sĩ ghi trong đơn hoặc theo hướng dẫn sử dụng thuốc) cho một lần dùng thuốc hoặc cho cả ngày (24 giờ). Còn đủ thời gian là phải dùng cho đủ số ngày đã được ấn định (như theo một phác đồ điều trị bệnh lao, phải dùng thuốc trong 9 tháng chẳng hạn). Có khá nhiều người quan tâm đến lời khuyên phải dùng thuốc đúng liều nhưng đặt trường hợp “vì vô tình lỡ uống thuốc quá liều” thì sẽ dẫn đến việc gì và xử trí thế nào?
Khi dùng thuốc không đúng liều...
Trước hết, ta nên biết việc dùng thuốc không đúng liều gồm hai trường hợp: dùng không đủ liều và dùng quá liều. Cả hai trường hợp đều dẫn đến hậu quả không tốt. Dùng thuốc không đủ liều không chỉ không trị dứt được bệnh của cá nhân người bệnh mà có khi gây hại cho cộng đồng. Như sử dụng kháng sinh không đủ liều có thể dẫn đến hiện tượng vi khuẩn đề kháng thuốc. Những vi khuẩn đề kháng này không bị tiêu diệt sau đó sẽ gây hại cho bất cứ ai bị nó xâm nhiễm. Còn dùng thuốc quá liều sẽ gây tác hại cho chính sức khỏe của người dùng thuốc, thậm chí có thể gây tử vong. Với hầu hết các thuốc, nếu dùng đúng liều thì đó là thuốc chữa bệnh, còn nếu dùng quá liều đó là chất độc không hơn không kém.
Liều dùng của thuốc hay còn gọi là liều điều trị không phải được ấn định một cách tùy tiện mà phải trải qua quá trình nghiên cứu được gọi là thử tác dụng dược lý để tìm ra. Trước hết thuốc phải thử độc tính xác định “liều chết 50” (lethal dose 50), viết tắt LD50) tức thử trên một số lượng súc vật (thường là chuột nhắt trắng) để xác định liều gây chết 50% súc vật đó. Để từ đó xác định “liều tối đa”, tức là liều không thể vượt, nếu vượt quá liều tối đa sẽ gây độc hoặc gây chết... Cũng thử trên súc vật, các nhà dược học xác định “liều tối thiểu”, tức là liều mà nếu dùng thấp hơn sẽ không có được tác dụng của thuốc (như hạ huyết áp hay an thần chẳng hạn). Liều điều trị sẽ được xác định và sẽ nằm giữa liều tối thiểu và liều tối đa. Thuốc càng an toàn, tức ít độc, khi khoảng cách giữa liều điều trị và liều tối đa càng lớn, còn thuốc dễ gây độc tính khi khoảng cách đó hẹp, tức liều điều trị quá gần liều tối đa hay liều độc. Như vậy, ta thấy phải trải qua quá trình nghiên cứu thực nghiệm mới xác định được liều điều trị và liều này sẽ tùy theo cơ thể người bệnh, tình trạng bệnh mà được ấn định để phát huy cao nhất tác dụng điều trị và hạn chế thấp nhất các tác dụng phụ hay tai biến.
Tùy theo thời gian thuốc phát huy tác dụng mà ta có liều dùng cho một lần, liều dùng cho 24 giờ, liều dùng cho một đợt điều trị. Thí dụ, đối với một số nhiễm khuẩn thông thường, liều dùng một lần cho người lớn là một viên amoxicillin 500mg, liều cho cả ngày là uống 3 hoặc 4 lần và liều cho một đợt điều trị là uống 10 ngày. Đối với trẻ em liều thường tính trên thể trọng, thí dụ liều erythromycin dùng cho trẻ là 40mg/kg/ngày tức là trẻ nặng bao nhiêu kg cứ nhân số ấy cho 40 sẽ có liều dùng trong một ngày cho trẻ. Qua phần trình bày ở trên cho thấy, ta phải dùng thuốc đúng liều đã chỉ định. Bởi vì nếu dùng không đủ liều, liều thấp hơn liều tối thiểu, xem như thuốc không đủ cho tác dụng, còn nếu dùng quá liều, liều vượt quá liều tối đa gây độc, có khi rất nguy hiểm.
Thận trọng trong sử dụng thuốc đòi hỏi phải luôn luôn đề cao cảnh giác, chống nhầm lẫn: chống nhầm lẫn tên thuốc và chống nhầm lẫn về liều dùng.
Phải làm gì khi uống thuốc quá liều?
Vậy nếu lỡ uống thuốc quá liều thì phải làm gì? Nếu sự quá liều không thái quá, tức uống thuốc hơi lỡ một ít, cơ thể chuyển hóa tốt có thể sẽ chẳng việc gì. Nhưng nếu sau khi uống thuốc quá liều mà bắt đầu thấy các rối loạn (tùy theo loại thuốc các rối loạn sẽ khác nhau) thì có thể đã bị ngộ độc thuốc, lập tức phải xử trí theo cấp cứu ngộ độc. Trước hết, người bị ngộ độc còn tỉnh phải được làm cho ói mửa. Nếu có sự ngưng thở phải làm hô hấp nhân tạo, sau đó nhanh chóng đưa người bị ngộ độc đến cơ sở y tế, bệnh viện gần nhất để được cấp cứu. Sự cấp cứu sẽ kịp thời nếu nhân viên y tế biết loại thuốc đã gây ngộ độc. Vì vậy, cần phải thu thập thông tin ngay bằng cách: hỏi người bị ngộ độc hoặc người xung quanh xem đã dùng thuốc gì, nếu được, nên đem theo thuốc, bao bì hoặc đơn thuốc đưa cho bác sĩ điều trị ngộ độc xem để nhanh chóng tìm được loại thuốc giải độc.
Với ý thức thận trọng, đừng bao giờ dùng quá liều thuốc để bị ngộ độc. Phải xem thật kỹ liều dùng, nếu có gì nghi ngờ phải hỏi ngay bác sĩ điều trị hoặc dược sĩ phân phối thuốc. Riêng đối với trẻ em do cơ thể phát triển chưa hoàn chỉnh, rất nhiều thuốc chỉ cần hơi quá liều một chút có thể trở thành liều độc và đặc biệt việc cấp cứu ngộ độc có nhiều khó khăn hơn so với người lớn. Vì vậy, việc cho trẻ dùng thuốc phải xem là hệ trọng. Đừng vì một chút lơ đễnh cho trẻ dùng thuốc quá liều mà gánh chịu hậu quả đáng tiếc.