Viêm não do arbovirus là bệnh theo mùa, xảy ra vào mùa có khí hậu ấm như mùa hè thu. Tỷ lệ mắc bệnh thay đổi theo thời gian và vùng địa lý. Các arbovirus gây bệnh viêm não đều có cơ chế bệnh sinh tương tự nhau: một động vật chân khớp bị nhiễm virut hút máu người và lây bệnh cho người. Bệnh gây tổn thương màng não, não, hôn mê, thiểu năng trí tuệ, liệt thần kinh sọ não..., tỷ lệ tử vong cao.
 Hình ảnh một loại arbovirus trên kính hiển vi. |
Mầm bệnh tồn tại ở những động vật có vú nhỏ và một số loại chim, ngựa cũng là một vật chủ chứa virut gây viêm não ngựa.
Biểu hiện lâm sàng
Bệnh nhân điển hình gồm những triệu chứng không đặc hiệu như sốt, choáng váng, đau họng, đau bụng, sổ mũi, hắt hơi, ho. Sau đó bệnh nhân thấy đau đầu, dấu hiệu màng não, sợ ánh sáng và nôn. Nếu tổn thương sâu hơn, bệnh nhân có các biểu hiện: ngủ lịm, hôn mê, thiểu năng trí tuệ, nặng hơn bị rối loạn định hướng và hôn mê. Các triệu chứng thường gặp khác là rung giật, mất phản xạ ở bụng, liệt thần kinh sọ não, liệt nửa người, khó nuốt... Ở một số bệnh nhân có sốt đột ngột, co giật ngoại ý và các triệu chứng thần kinh trung ương. Các dấu hiệu cổ cứng, kích thích màng não, run, co giật, liệt dây thần kinh sọ, liệt chân tay, tăng phản xạ gân xương ở sâu, mất phản xạ nông và có phản xạ bệnh lý cũng thường gặp. Viêm não cấp thường kéo dài từ 1- 3 tuần, song sự hồi phục là rất chậm, thường mất từ vài tuần đến vài tháng mới hồi phục được chức năng tối đa. Bệnh nhân thường khó tập trung, mệt, run và thay đổi tính cách trong giai đoạn phục hồi.
Các dấu hiệu cận lâm sàng
Áp lực dịch não tủy tăng, protein và bạch cầu đa nhân trong dịch não tủy tăng. Có thể phân lập được virut từ máu, và số ít trường hợp là từ dịch não tủy. Xét nghiệm huyết thanh máu hoặc dịch não tủy có thể chẩn đoán được loại đặc hiệu của viêm não bằng xác định IgM đặc hiệu của virut. Chụp cắt lớp vi tính hoặc cộng hưởng từ não thấy có tổn thương đồi thị và hạch ở nền sọ giúp chẩn đoán phân biệt với tổn thương ở thùy thái dương do herpes virut.
Những điểm quan trọng trong chẩn đoán bệnh là: sốt, mệt mỏi, cổ cứng, đau họng, buồn nôn và nôn, tiến triển tới trạng thái sững sờ, hôn mê và co giật. Các dấu hiệu tổn thương thần kinh vận động ở cao như tăng phản xạ gân xương ở sâu, mất phản xạ nông, có phản xạ bệnh lý, liệt cứng. Protein trong dịch não tủy tăng và áp lực dịch não tủy tăng, tăng bạch cầu lympho trong dịch não tủy.
Chẩn đoán phân biệt
Đối với thể viêm não nhẹ phải được chẩn đoán phân biệt với viêm màng não vô khuẩn, viêm màng não đám rối màng mạch lympho bào và bại liệt thể không có liệt. Ở những thể nặng cần phân biệt với tai biến mạch máu não, u não, áp-xe não và ngộ độc.
Viêm não do arbobvirus phải được phân biệt với viêm não do các virut khác như herpes simplex, quai bị, bại liệt hay các virut đường tiêu hóa khác và HIV); phân biệt với các bệnh gây viêm não cùng với phát ban ở trẻ em như sởi, thủy đậu, tăng bạch cầu đơn nhân nhiễm khuẩn, rubeon. Phân biệt với viêm não sau khi dùng vaccin như thể hủy myelin sau dùng vaccin phòng dại, sởi, ho gà. Phân biệt với viêm não do nhiễm độc thuốc, độc chất, độc tố vi khuẩn như do vi khuẩn lỵ týp 1 và hội chứng Reye.
Các biến chứng
Bệnh viêm não do arbovirrus có thể gây ra các biến chứng gồm: viêm phế quản phổi, bí đái và nhiễm khuẩn đường tiết niệu, loét do nằm lâu. Một số di chứng muộn là di chứng tâm thần, hội chứng Parkinson và động kinh.
Điều trị và phòng bệnh
Không có phương pháp điều trị đặc hiệu đối với bệnh viêm não do virut. Tuy đã có thuốc kháng virut nhưng chỉ tác dụng với một số loại chứ không phải tất cả các virut. Điều trị hỗ trợ, nâng cao thể trạng bệnh nhân và điều trị triệu chứng là rất cần thiết. Nên dùng phương pháp làm giảm áp lực nội sọ và dùng mannitol theo dõi áp lực buồng não thất.
Phòng bệnh bằng biện pháp hữu hiệu là kiểm soát muỗi bằng cách như dùng nhang xua muỗi, mặc quần áo dài để bảo vệ, diệt muỗi bằng các phương pháp dân gian như thả cá bảy màu diệt lăng quăng, đậy kín các vật dụng chứa nước không cho muỗi vào đẻ, dùng thuốc diệt muỗi. Đối với bệnh viêm não đã có vaccin như viêm não Nhật Bản B thì dùng vaccin để phòng bệnh. Trẻ em và khách du lịch đến các nước Nhật Bản hay vùng Đông Nam Á cần tiêm vaccin viêm não Nhật Bản B để bảo vệ.
Việc tiên lượng bệnh viêm não do arbovirus cần thận trọng, nhất là ở trẻ nhỏ, bởi vì di chứng có thể xuất hiện muộn khi tưởng như bệnh đã hồi phục.
BS. Trần Minh Thanh