Trong cuộc họp những người yêu thơ ở cụm dân cư VIMECO (Hà Nội), PGS.TS. Nguyễn An Lương, 78 tuổi, tức cảnh sinh tình đọc những câu thơ ấy. Thời công tác, ông từng có quãng đời hoạt động sôi nổi trên cả hai lĩnh vực giảng viên đại học; nhà khoa học về bảo hộ lao động (BHLÐ) và hoạt động công đoàn. Ông trong số những người có công đầu đóng góp cho sự phát triển của ngành an toàn và vệ sinh lao động nước ta. Giờ ta hãy nhìn vào quãng đời lao động cống hiến cùng hiện tại “tuổi già mùa thu” của vị trưởng lão ấy...
Tự tìm thầy
Nguyễn An Lương xuất thân trong một gia đình nhà nho nghèo ở Song Lộc, Can Lộc, Hà Tĩnh. Năm 1959, anh thi đỗ vào khóa 4 Đại học Bách khoa, Hà Nội và suốt 4 năm học anh đều trong top đứng đầu lớp, tốt nghiệp được giữ lại làm cán bộ giảng dạy Bộ môn Công nghệ chế tạo máy thuộc Khoa Cơ khí. Ngày đó, thầy giáo trẻ An Lương lên bục giảng, còn được đi thực tế vùng mỏ Quảng Ninh, chui vào hầm lò chợ mỏ Hà Lầm để có kiến thức thiết kế phần cơ khí ở mỏ mới Tây Khe Sim. Cũng tại đây, lần đầu anh tiếp xúc với các công việc bảo hộ lao động (BHLĐ) và vệ sinh công nghiệp, anh không ngờ rằng đấy chính là cái “nghiệp” nhiều năm sau này của mình. Giữa năm 1968 anh được nhà trường cử đi nghiên cứu sinh tại Tiệp Khắc. Trên đường qua Mạc Tư Khoa (Matxcơva) đã có một cuộc hội ngộ thú vị, 4 anh em trai trong gia đình anh đều có mặt ở Thủ đô nước bạn làm nghiên cứu sinh phó tiến sĩ (nay là tiến sĩ), trong 3 người ngày ấy, có người anh Nguyễn Đình Tứ sau trở thành nhà vật lý nguyên tử nổi tiếng của nước ta.
Vừa đặt chân lên đất Tiệp Khắc, Nguyễn An Lương gặp ngay thử thách, một cuộc “chính biến” nổ ra làm cho các nghiên cứu sinh nước ngoài như anh rất khó tìm đề tài và thầy hướng dẫn. Trong khi nhiều bạn trong đoàn đang “ngơ ngác”, thì An Lương vạch ra cho mình một cách đi riêng: tự tìm đề tài và tìm thầy. Anh hì hụi vào thư viện tìm đọc sách chuyên môn về công nghệ chế tạo máy, bắt gặp một công trình nghiên cứu sâu của tác giả Josef Pesak. Ông là PGS, TS thuộc Đại học Kỹ thuật Sec Praha. Thế là anh tìm đến địa chỉ ấy. Trước mặt anh là một ông già cao lớn, đạo mạo, bao giờ cũng comple cà vạt chỉnh tề và gọi người đối thoại với mình là “ngài”. Sau khi nghe Nguyễn An Lương tự giới thiệu và bày tỏ ý muốn được làm học trò, PGS. Pesak vui vẻ nói: Ngài kỹ sư Lương, tôi biết người Việt Nam vốn có tư chất thông minh, tôi từng có những học trò là đồng hương với ngài như Trần Xuân Đàm, Nguyễn Xuân Chuẩn... Họ chẳng những học giỏi, còn nắm vững tiếng Tiệp đến nỗi trong thời gian ở đây đã viết được Từ điển Việt - Tiệp. Giờ tôi lại rất xúc động vì ngài kỹ sư đã đọc công trình của tôi mà tự tìm đến. Nhưng thời buổi khó khăn, việc nhận nghiên cứu sinh không dễ như trước, ngài kỹ sư phải chấp nhận cuộc thi nhận (thi đầu vào) bằng tiếng Tiệp, như thế đòi hỏi rất thạo tiếng nước tôi đấy... Cuộc thi nhận diễn ra sau đó vài tháng, chính Nguyễn An Lương cũng không ngờ có hơn 8 tháng học tiếng và vài tháng ôn chuyên môn mà anh lại trả lời trôi chảy các câu hỏi của hội đồng giáo sư, trong 15 câu, anh đã đạt điểm cao ở 13 câu và được nhận vào trường, với nhận xét của người thầy khả kính đầu đời: Chuyên môn vững và sử dụng tiếng Tiệp tốt.
Trong quá trình làm nghiên cứu sinh dưới sự hướng dẫn của thầy J.Pesak, Nguyễn An Lương đã vận dụng một loại thuật toán đưa vào máy tính để ra các kết quả cho bản luận văn “Tự động hóa quá trình chuẩn bị sản xuất cơ khí trong chế tạo sản phẩm hàng loạt”. Trong đó anh vận dụng có sáng tạo phương pháp MTM, một phương pháp hiện đại để phân tích các chuyển động, đo thời gian thực các thao tác và nguyên công trong quá trình công nghệ. Bản luận của anh được Hội đồng khoa học Đại học Kỹ thuật Sec Praha đánh giá xuất sắc. Năm 1974, anh về nước. Lại bắt đầu những năm tháng vừa giảng dạy vừa nghiên cứu.
Tại Viện KHKT BHLĐ, Viện trưởng Nguyễn An Lương (đứng giữa) đang giới thiệu với Chủ tịch Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam Cù Thị Hậu một số thành quả nghiên cứu của Viện (Năm 1990).
Duyên nợ với công đoàn và BHLÐ
TS. Nguyễn An Lương trở về trường, bộ môn cũ, được Hiệu trưởng Phạm Đồng Điện mời ông lên giao quyết định Phó phòng Quản lý khoa học. Trưởng phòng là GS.TS. Mai Kỷ, nhưng thời gian đó ông lại có quyết định chuyển ra Bộ Cơ khí luyện kim và sau này nhận chức Bộ trưởng, Chủ nhiệm Ủy ban Dân số kế hoạch hóa gia đình. Vậy là TS. Nguyễn An Lương vừa giảng dạy, vừa quản lý phòng khoa học. Cũng từ đó ông bén duyên với công đoàn khi được bầu vào Ban chấp hành Liên hiệp công đoàn Hà Nội. Lúc ông lên đọc tham luận trở về chỗ ngồi thì Chủ tịch Tổng Công đoàn lao động Hoàng Quốc Việt nắm tay ông nói: Đây là trí thức của giai cấp công nhân. Năm 1978, tại Đại hội Tổng Công đoàn lao động Việt Nam (nay là Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam) lần thứ 4, ông được bầu vào Ban chấp hành và năm 1979 ông được điều chuyển về Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam đảm nhiệm Viện phó Viện Nghiên cứu KHKT BHLĐ, tháng 7/1984 ông lên Viện trưởng. Ông tham gia Ban chấp hành nhiều khóa và trở thành Phó Chủ tịch Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam khóa 7, khóa 8 (1998-2003) là Phó Chủ tịch Thường trực. Trong thời gian đó, ông liên tiếp đảm nhiệm vai trò chủ nhiệm 2 Chương trình tiến bộ KHKT cấp Nhà nước về nghiên cứu và ứng dụng các giải pháp KHKT BHLĐ, nhằm cải thiện một bước điều kiện lao động, giảm tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp. Trong số mấy chục đề tài nghiên cứu cụ thể của hai chương trình đó, có những đề tài lần đầu tiên được thực hiện ở nước ta và đạt trình độ khoa học cao, có ứng dụng tốt trong sản xuất và đời sống. Có thể kể tên những đề tài như: Ứng dụng tay máy, robot để thực hiện những thao tác sản xuất ở những nơi đặc biệt nguy hiểm và độc hại (mã số 58.01.03.03); Xây dựng các chỉ tiêu nhân trắc học người lao động Việt Nam và các chỉ dẫn đánh giá ecgonomi chỗ làm việc, phòng ngừa tai nạn và sự cố do sai lầm của người điều khiển những hệ thống kỹ thuật phức tạp (58A.01.02); Nghiên cứu các biện pháp an toàn trong lặn sâu bằng kỹ thuật hiện đại áp dụng ở điều kiện Việt Nam (58A.01.05)... Sau hai Chương trình tiến bộ KHKT kể trên, liên bộ Y tế và Lao động Thương binh Xã hội đã có cơ sở để bổ sung thêm 8 bệnh nghề nghiệp vào danh mục các bệnh nghề nghiệp ở Việt Nam, tăng gấp đôi so với số bệnh nghề nghiệp có từ trước năm 1976.
Đến tuổi hưu, PGS.TS. Nguyễn An Lương vẫn chưa hết duyên nợ với lĩnh vực BHLĐ, ông được bầu 2 khóa làm Chủ tịch Hội KHKT an toàn vệ sinh lao động Việt Nam (VOSHA) và ông lại cùng các đồng nghiệp trong Hội tiếp tục thực hiện thành công nhiều đề tài nghiên cứu ứng dụng. Đặc biệt, năm 2012 VOSHA đã cho ra mắt cuốn Bảo hộ lao động trở thành sách gối đầu giường cho cán bộ làm công tác BHLĐ. Mới đây, VOSHA còn hợp tác với Trung tâm thông tin về an toàn và vệ sinh lao động quốc tế (SIC/ILO) và được sự đồng ý của Tổ chức Lao động quốc tế ILO đã cho ra mắt lần đầu tiên tại nước ta cuốn từ điển đồ sộ Thuật ngữ an toàn và vệ sinh lao động bằng 7 thứ tiếng Anh, Pháp, Đức, Nga, Hàn,Việt và Tây Ban Nha.
“Về già ý chí lại càng cao”
Đó là câu thơ trong bài Người cao tuổi của PGS. Nguyễn An Lương. Dù hoàn cảnh nào ông cũng là người thể hiện được ý chí vượt qua bệnh tật. Từ lâu ông biết mình bị tăng huyết áp, mỡ máu hơi cao, ông tránh không uống bia rượu, không làm việc quá sức và hàng ngày đi bộ thư giãn. Ông luôn biết cách “lắng nghe” cơ thể mình. Cách đây mấy năm, ông cảm thấy có dấu hiệu không bình thường về sức khỏe, đã vào Bệnh viện Hữu Nghị khám, chụp CT. Các giáo sư, bác sĩ đều cho là ông đến kịp thời và đã “tặng” liền cho trái tim ông 2 stent. Từ đó ông càng giữ chế độ uống thuốc đều đặn và ăn uống thật điều độ. Bà Lan, vợ ông cũng tuổi ngoài thất thập, bị đau khớp gối, đi lại khó khăn, ông giúp bà những kiến thức về giữ gìn sức khỏe và tích cực tìm mua các loại thực phẩm chức năng thích hợp cho cả nhà. Ông còn theo phương châm mà người bạn già, nhà văn hóa Hữu Ngọc đã đề ra: Thơ là liều thuốc an thần chống stress tuyệt vời. Từ khi thôi điều hành VOSHA và là Chủ tịch danh dự của Hội, ông cùng các vị hưu trí trong cụm dân cư như: Đinh Thành Lực, Nguyễn Trà Lý... lập ra tổ thơ thuộc Câu lạc bộ Vui khỏe, năng gặp nhau đàm đạo, chuyện trò, có tác phẩm mới thì cùng ngâm vịnh sảng khoái. Hôm nay sắp bước sang tuổi bát thập, ông luôn cảm thấy khỏe ra. Mùa thu của vị trưởng lão BHLĐ đang là mùa thu Vàng!