Vi chất dinh dưỡng (VCDD) là các chất mà cơ thể chúng ta chỉ cần với một lượng rất nhỏ nhưng nếu thiếu hụt sẽ gây nên những hậu quả nghiêm trọng đối với sức khỏe.
Ngoài năng lượng, thực phẩm còn cung cấp cho chúng ta một yếu tố hết sức quan trọng đó là các vi chất dinh dưỡng. Các vi chất dinh dưỡng là những chất tham gia vào việc xây dựng nên các tế bào, các mô, vào các hoạt động hô hấp, chuyển hóa, bài tiết của tế bào, xây dựng nên hệ thống miễn dịch của cơ thể, tham gia vào nhiều cơ chế hoạt động của nhiều cơ quan trong cơ thể, duy trì sự cân bằng của hệ thống nội môi, giúp phục hồi các tế bào, các mô tổn thương, là thành phần chủ yếu để tạo ra các hoóc-môn, các dịch tiêu hóa… Vi chất dinh dưỡng rất cần thiết cho sự phát triển trí tuệ và thể chất của trẻ. Cho nên, khi trẻ biếng ăn, sức đề kháng giảm dẫn đến thường xuyên bị bệnh là hậu quả tất yếu của tình trạng thiếu vi chất.
Một số vi chất dinh dưỡng quan trọng
Có khoảng 90 các vi chất dinh dưỡng khác nhau cần thiết cho cơ thể, bao gồm các vitamin tan trong nước như: nhóm B, C, các vitamin tan trong chất béo như: A, D, E, K và các chất khoáng sắt, kẽm, iode, đồng, mangan, magiê...
Vitamin A: cần cho sự tăng trưởng, giúp sáng mắt, tăng cường hệ thống miễn dịch giúp phòng ngừa các bệnh nhiễm trùng. Khi thiếu vitamin A sẽ gây quáng gà, khô mắt, loét giác mạc gây mù lòa, chậm tăng trưởng, dễ bị các bệnh nhiễm trùng như: viêm hô hấp, tiêu chảy, nhiễm trùng da.
Sắt: chất quan trọng tham gia vào quá trình tạo máu và một phần cấu trúc của bộ não cho nên khi trẻ bị thiếu sắt sẽ dẫn đến thiếu máu do thiếu sắt làm giảm phát triển thể chất, trí tuệ, giảm sức đề kháng của cơ thể đối với nhiễm trùng và giảm khả năng hoạt động thể lực. Sắt có nhiều trong gan, mề gà, lòng đỏ trứng gà, tim heo, mộc nhĩ, nấm hương.
Cho trẻ ăn bổ sung hợp lý bằng các loại thực phẩm và rau xanh
Kẽm: thành phần của hơn 300 enzyme tham gia các hoạt động của cơ thể: tăng hấp thu, tăng tổng hợp chất đạm, tăng cảm giác ngon miệng, tăng cường hệ thống miễn dịch, giúp trẻ tăng trưởng chiều cao. Khi thiếu kẽm sẽ làm cho trẻ bị biếng ăn, dễ bị nhiễm trùng. Kẽm có nhiều trong các loại thực phẩm: sò, củ cải, đậu Hà Lan, đậu nành, lòng đỏ trứng gà.
Iod: chất cần thiết để tuyến giáp tổng hợp hoóc-môn giáp, giúp cho sự tăng trưởng của cơ thể, sự hình thành và phát triển của não. Trẻ thiếu iod từ trong bào thai sẽ bị tổn thương não nặng nề như đần độn và bị các khuyết tật thần kinh khác. Trẻ thiếu iod ở giai đoạn não phát triển nhanh, đặc biệt là dưới 2 tuổi, cũng gây hậu quả nặng nề. Trẻ em tuổi học đường nếu bị thiếu iod sẽ giảm chỉ số thông minh, thành tích học tập giảm.
Vitamin C: chất có tác dụng giúp cho cơ thể chống oxy hóa rất tốt, nó tham gia vào nhiều hoạt động sống quan trọng của cơ thể như quá trình hình thành collagen, kích thích ruột non hấp thụ sắt. Nếu thiếu vitamin C sẽ dẫn đến hiện tượng sưng nướu răng, dễ chảy máu, dễ mắc bệnh, trẻ mệt mỏi khi hoạt động. Vitamin C có nhiều trong: cam, quýt, bưởi, ổi chín, rau cải, rau muống, rau ngót, cà chua...
Vitamin D và canxi: có vai trò quan trọng trong quá trình hình thành, phát triển xương và răng. Thiếu vitamin D và canxi sẽ làm cho trẻ chậm mọc răng, ngủ không yên giấc, hay vặn mình, ra nhiều mồ hôi trộm, nhất là mồ hôi đầu. Canxi có nhiều trong: tôm, cua, trai, ốc. Vitamin D được cung cấp chủ yếu qua việc tiếp xúc với ánh nắng và các thực phẩm như: dầu cá, trứng, gan.
Vitamin nhóm B: có vai trò quan trọng trong quá trình chuyển hóa năng lượng, tạo máu và hỗ trợ hệ thần kinh khỏe mạnh. Khi thiếu vitamin nhóm B sẽ dẫn đến phù, da tay chân nóng và dễ viêm, rối loạn tiêu hóa, chán ăn, tinh thần không phấn chấn. Vitamin nhóm B có nhiều trong gạo lứt, các loại đậu, thịt gà, rau lá xanh thẫm, chuối, sữa, pho mát.
Các chất xơ: gồm nhiều loại khác nhau như: nhóm các chất xơ hòa tan hay còn gọi là xơ vi thể, xơ hoạt hóa, chúng có tác dụng kích hoạt tế bào, thải độc, kháng gốc tự do, tham gia vào nhiều quá trình chuyển hóa trong cơ thể; nhóm các chất xơ không hòa tan hay còn gọi là xơ đại thể, đây là nhóm chất xơ rất quan trọng trong quá trình tiêu hóa, tạo phân, chống táo bón và điều chỉnh các rối loạn trên đường tiêu hóa.
Sử dụng vi chất dinh dưỡng hợp lý
Trong các khẩu phần ăn, ngoài việc lựa chọn thực phẩm tươi, giàu dinh dưỡng các bà mẹ nên bổ sung vitamin và khoáng chất cần thiết cho trẻ từ nhiều nguồn khác nhau.
Vi chất không tự sinh ra trong cơ thể, tức là phải cung cấp vi chất từ ngoài vào qua ăn uống để cung cấp vi chất dinh dưỡng đầy đủ cho cơ thể trẻ, nhất là khi trẻ bị suy dinh dưỡng hoặc sau khi mắc các bệnh như: nhiễm khuẩn, ho hen, tiêu chảy… thì việc bổ sung vitamin và khoáng chất là hết sức cần thiết. Do đó việc kiêng khem sau khi mắc bệnh là điều hết sức cần tránh
Nên sử dụng các thực phẩm giàu chất dinh dưỡng tự nhiên: gan động vật, thịt bồ câu, đậu nành, mè đen, đậu trắng… là những thực phẩm rất giàu chất sắt. Còn những thức ăn có nhiều vitamin A lại tập trung ở các loại rau lá có màu xanh thẫm, các loại củ quả có màu vàng…
Có thể cho trẻ uống bổ sung vitamin đúng liều lượng sẽ giúp cho cơ thể trẻ tăng khả năng thèm ăn và ngon miệng như: kẽm, vitamin nhóm B và Lysine.
Vi chất dinh dưỡng là những chất không tự sinh ra trong cơ thể nên rất cần được bổ sung thường xuyên cho trẻ từ các loại thực phẩm và các vi chất tổng hợp. Tuy nhiên, cũng không quá lo lắng, sinh ra lạm dụng rất dễ dẫn đến thừa vi chất. Thiếu hoặc thừa vi chất là những điều không nên vì cả hai đều gây hại cho cơ thể
Thừa các vi chất dinh dưỡng: khi cơ thể bị thừa các vi chất dinh dưỡng thì chúng sẽ được đào thải theo nhiều con đường ra ngoài mà nhiều nhất là theo đường nước tiểu nhưng có một số các vi chất dinh dưỡng khác sẽ bị tích lũy và gây nên một số biến chứng nguy hiểm như: nếu thừa vitamin A sẽ gây tổn thương võng mạc mắt; thừa vitamin C có thể lắng đọng thành sỏi oxalat, thừa sắt gây ngộ độc sắt ở trẻ nhỏ… Tuy nhiên, những trường hợp này thường chỉ xảy ra do việc lạm dụng thuốc chứa các vi chất chứ việc dùng thực phẩm thì không ảnh hưởng gì.
Thiếu các vi chất dinh dưỡng: một hiện tượng khá phổ biến và thường gặp ở nhiều người bình thường, nhất là ở những người đang bị bệnh, chấn thương, nhiễm khuẩn, phụ nữ mang thai, cho con bú, trẻ em đang trong giai đoạn phát triển, người ăn kiêng, người gầy yếu suy kiệt…
Đề phòng thiếu vi chất dinh dưỡng
Để đề phòng thiếu vi chất dinh dưỡng ở trẻ, các bà mẹ cần thực hiện những biện pháp sau:
- Cho trẻ bú hoàn toàn trong 6 tháng đầu và cho trẻ ăn bổ sung hợp lý bằng các loại thực phẩm và rau xanh.
- Sử dụng 4 nhóm thực phẩm trong bữa ăn hàng ngày.
- Không bắt trẻ ăn kiêng khi bị bệnh.
- Đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm trong quá trình lựa chọn, chế biến và bảo quản thức ăn cho trẻ.
- Cho trẻ trong độ tuổi uống vitamin A đầy đủ theo quy định của ngành Y tế.
- Tẩy giun định kỳ cho trẻ từ 24 - 60 tháng tuổi, thực hiện vệ sinh môi trường, vệ sinh ăn uống để phòng chống nhiễm giun sán.
- Thường xuyên theo dõi cân nặng và chiều cao của trẻ để phát hiện sớm suy dinh dưỡng và thừa cân béo phì.
- Ăn, uống đầy đủ và bổ sung thêm viên sắt/acid folic hoặc viên đa vi chất ở các bà mẹ trước và trong khi mang thai cần theo hướng dẫn.
- Sử dụng muối iod trong chế biến thức ăn.
BS. HỒ VĂN CƯNG
