Mường Lò, Nghĩa Lộ, tỉnh Yên Bái là cái nôi của người Thái đen vùng Tây Bắc. Trong đời sống sinh hoạt cũng như văn hóa truyền thống, nhà sàn không chỉ là biểu trưng tình cảm, lối sống của một tộc người, mà nhà sàn còn được xem như một bảo tàng nghệ thuật sống. Tuy nhiên, một vài năm gần đây, do điều kiện kinh tế phát triển cùng với nạn phá rừng làm cạn kiệt nguồn gỗ, đồng bào dân tộc Thái đã dựng nhà sàn cách điệu bằng bê tông. Liệu có nguy cơ mất dần những hình ảnh đặc trưng của bản làng người Thái Tây Bắc?
Nhà Thái học Lò Văn Biến ở tổ Căng Nà - phường Trung Tâm - thị xã Nghĩa Lộ cho biết, từ xa xưa, theo nhận thức của người Thái, đã làm nhà thì phải làm an toàn, chịu được những điều kiện khắc nghiệt của thiên nhiên. Vì thế, những ngôi nhà sàn truyền thống ra đời, gắn với dân tộc Thái hàng ngàn năm, từ thế hệ này sang thế hệ khác, bền vững theo thời gian, tuy đơn sơ nhưng lại rất chắc chắn, nếu là nhà cộng đồng thì có thể chứa trên dưới 100 người cùng tham gia sinh hoạt.
Theo lời nghệ nhân Điêu Thị Xiêng thì để thích ứng với sự phát triển của xã hội, ngôi nhà của người Thái đang dần thay đổi với những nguyên liệu mới, như nhà sàn đổ cột bê tông, nhà sàn cách điệu 3 tầng, có nhà tắm, nhà vệ sinh với những trang thiết bị hiện đại. Ở một khía cạnh nào đó, nhà như vậy phù hợp với xã hội hiện đại, đảm bảo sinh thái và giữ gìn vệ sinh môi trường. Tuy nhiên, nếu không được quy hoạch lại cụ thể thì rất có thể chỉ vài năm nữa thôi những ngôi nhà sàn đúng nguyên mẫu sẽ không còn!
Gia đình chị Lường Thị Chung ở bản Chao Hạ I, xã Nghĩa Lợi, Thị xã Nghĩa Lộ là một gia đình đã có nhiều tâm huyết với phong trào giữ gìn, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng người Thái Nghĩa Lộ, Mường Lò. Chị Chung cho biết, sống hơn nửa đời ở nơi đây, được chứng kiến những đổi thay của bản Thái, bản Mường qua từng nếp nhà, con đường bê tông hóa và cuộc sống của người Thái vùng cánh đồng Mường Lò, Nghĩa Lộ, gia đình chị luôn tự hào và hãnh diện vì xây dựng được ngôi nhà sàn mang đặc tính của nếp nhà sàn xa xưa. Nhưng những gia đình còn giữ được nếp nhà sàn mang đủ âm hưởng như: có số gian lẻ, ngôi nhà khum khum tựa hình con rùa đứng, có hình ảnh khau cút là hai thanh gỗ bắt chéo nhau theo hình chữ X trên đầu hồi nhà giờ rất hiếm thấy.
Ông Triệu Quang Chiến, Phó Trưởng phòng Văn hóa thị xã Nghĩa Lộ cho biết, hiện nay thị xã Nghĩa Lộ đang đẩy mạnh thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Tập trung vào bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc thiểu số, gắn việc bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc với hoạt động du lịch. Trong đó có đầu tư xây dựng một số nhà sàn văn hóa cổ của người Thái đen ở xã Nghĩa An để phục vụ nghiên cứu và hoạt động du lịch. Bước đầu đã bảo tồn và tôn tạo được 2 ngôi nhà sàn nguyên mẫu.
Mong rằng những động thái tích cực của thị xã Nghĩa Lộ sẽ góp phần gìn giữ một “biểu trưng” của văn hóa vùng Tây Bắc.
Nguyễn Nhật Thanh