Javel là một sản phẩm rất cũ, được dùng từ 1789, nên các đơn vị cũng như nơi bán chủ quan, không hướng dẫn kỹ lưỡng cho người dùng, dẫn đến nhiều sai sót, làm giảm hiệu quả, gây ra các tác dụng phụ.
Ngoài việc dùng xử lý nước, từ khi xây dựng “Thực hành sản xuất thuốc tốt”, “Bệnh viện thực hành tốt”, các đơn vị dùng nước javel lau nhà xưởng, buồng bệnh, trong các gia đình. Tuy các sản phẩm có tên gọi khác nhau, song thực chất cũng chứa nước javel. Nước ta không có tổng kết, nhưng nước Anh cho biết mỗi năm có khoảng 3.000 vụ tai biến liên quan đến dùng javel.
Cơ chế tẩy uế, sát khuẩn và cách dùng nước javel
Nước javel cổ điển gồm có natrihypochlorid (NaClO), natrichlorid (NaCl), nước (H2O); trong đó, NaClO là thành phần căn bản.
Trong điều kiện bình thường, NaClO phân tích thành chlor (Cl), natrichlorid (Nacl), nguyên tử oxy (O). Nguyên tử oxy mới sinh có tính khử khuẩn, Cl mới sinh vừa có tính khử khuẩn, tẩy sạch vết bẩn, màu. Trong lau sàn, tẩy sạch vết bẩn, tiệt khuẩn là chính. Trong tẩy vải thì tẩy màu là chính. Tùy theo mỗi trường hợp mà dùng nước javel có nồng độ thích hợp. Nếu dùng dung dịch javel có nồng độ thấp, không đủ chlor, oxy làm sạch, tiệt khuẩn nhưng nếu có nồng độ cao sẽ thừa chlor gây độc.
Dùng tẩy sàn: phải dùng javel nồng độ 12 - 15% hoặc có thể dùng nồng độ cao hơn nếu sàn quá bẩn.
Dùng tẩy vải: tẩy vải, quần áo bảo hộ lao động, tấm vải trải giường, ngăn phòng. Phải dùng dung dịch javel nồng độ 1 - 6%. Nếu nồng độ cao, javel tác động lên vải, làm hỏng vải.
Dùng làm sạch, tiệt khuẩn môi trường lỏng: làm sạch nước ở hồ bơi, nơi đọng nước bẩn (như chỗ chứa nước ở nhà vệ sinh), phải dùng dung dịch javel có nồng độ 30%; nếu nồng độ thấp hơn sẽ không đảm bảo làm sạch, tiệt khuẩn.
Dùng xử lý nước: xử lý nước nhiễm bẩn hay nước lấy từ thiên nhiên (trước khi chuyển vào đường ống nước máy): phải dùng dung dịch javel nồng độ 12 - 15 %. Tùy theo mức độ nhiễm bẩn mà dùng nồng độ thích hợp, song cần đảm bảo sau khi dùng, nước thành phẩm có độ chlor không vượt quá tiêu chuẩn chlor quy định cho nước uống; nếu nước thành phẩm có mùi chlor hơi nặng thì chứng tỏ dùng nống độ nước javel thừa. Uống nước thành phẩm có mùi chlor nặng có thể bị ngộ độc cấp, nếu dùng lâu dài sẽ ngộ độc chlor mạn.
Dùng khử khuẩn nước uống: yêu cầu là phải sạch khuẩn để có thể uống ngay không qua nấu (như khi bão lụt, lúc hành quân) nhưng cũng không được dùng dung dịch javel nồng độ quá cao vì sẽ gây thừa chlor. Nồng độ thường dùng là 0,025% (1 lít javel trong 4.000 lít nước cần khử).
Javel khi dùng tiệt khuẩn làm sạch sẽ có chlor thừa bay ra. Hơn nữa, trong quá trình dùng còn có thể tạo ra dạng chlor hữu cơ như: chloroform, tetrachloruacarbon; các chất này như đã biết là tác nhân gây ung thư.
Khi lau sàn, ngay từ lúc đầu cần dùng dung dịch javel nồng độ vừa đủ (12 - 15%), mở cửa phòng, dùng quạt đuổi hết hơi chlor thừa và các dạng chlor hữu cơ. Nếu dùng nồng độ javel cao (>12 - 15%) sau khi dùng phải dùng nhiều nước hơn để lau sạch javel thừa, và tạp chất trong javel còn đọng lại trên sàn.
Sau khi dùng javel tẩy vết bẩn trên vải và đồ dùng bằng vải nên dùng acid nhẹ (acid acetic) để loại bỏ natrihydroxyt thừa (tạp chất trong javel); nếu không natrihydroxyd sẽ làm mục vải.
Tẩy sàn phải dùng javel nồng độ 12 - 15%
Không được làm dây nước javel sang các vật bằng kim loại (máy móc, giường sắt, các dụng cụ kim loại khác..) vì nước javel sẽ ăn mòn kim loại.
Ở các phòng kỹ thuật, kiểm nghiệm hóa học, xét nghiệm sinh hóa, xét nghiệm vi sinh… thường có acid, nước oxy già (H2O2), amonihydroxid (NH4OH) dây ra trên sàn, bàn làm việc. Cần làm sạch những chất này bằng nước trước khi dùng nước javel. Nếu không, nước javel sẽ tác động với các chất này sinh ra chất độc và phải tốn nhiều nước javel tẩy sàn bàn làm việc.
Để đảm bảo hiệu quả an toàn khi dùng javel
Mua javel đảm bảo chất lượng: javel sản xuất bằng cách sục khí chlor vào dung dịch natribicarbonat (phương pháp cổ điển (1787) hay điện phân dung dịch natrichlorid (phương pháp E S Smith, cuối thế kỷ 19) hay cho khí chlor đi qua dung dịch natrihydroxyd khống chế ở nhiệt độ 400C nhằm ngăn tạo ra natriclorat (phương pháp đang dùng hiện nay). Phản ứng xảy ra không hoàn toàn nên trong nước javel còn các tạp chất chính là nguyên liệu còn thừa (chlor, natribicarbinat, natrihydroxid); phương pháp dùng hiên nay tạp chất chính là natrihydroxid). Nếu tạp chất natrihydroxid nhiều thì sau khi lau xong, sàn bị nhầy nhớt. Khi mua nước javel cần tìm hiểu phương pháp sản xuất để biết và kiểm nghiệm tạp chất.
Bảo quản nước javel: không để nước javel trong các kho chứa acid, kho chứa các chất dễ bay hơi vì javel dây ra sẽ phản ứng với các chất này.
An toàn cho người tiếp xúc nhiều với javel: javel và các chất do javel sinh ra gây kích ứng da, hại mắt, độc cho thần kinh, gây ung thư. Cần có các phương tiện bảo vệ da, mắt, đường hô hấp. Thao tác đúng để tránh tác hại.
An toàn cho người ở trong khu vực dùng nươc javel: cho người ra khỏi phòng khi dùng nước javel lau sàn, làm sạch sàn bằng nước sạch sau khi dùng nước javel, mỡ hết cửa đuổi khí chlor, các dạng chlor hữu cơ rồi mới đưa người trở lại phòng. Ở những nơi có người không thể di chuyển ra khỏi phòng (buồng bệnh nặng) nếu cần chỉ rửa sàn bằng nước sạch mà không dùng nước javel.
An toàn cho người dùng nước ăn uống: nguồn nước máy cung cấp cho người dùng hiện nay là nước đã làm sạch tiệt khuẩn bằng nước javel. Cần dùng nước có độ chlor đạt tiêu chuẩn. Nếu nước máy mà ngửi thấy mùi chlor nặng là nước đã vượt độ chlor. Không được uống trực tiếp nước này. Phải để cho mùi chlor tự bay hay đun nóng cho hơi chlor bay hết.
DS.CKII. BÙI VĂN UY
