Lỵ amip do đơn bào amip Entamoeba history amoebidae gây ra. Amip ký sinh ở người, chó, mèo, lợn, chuột. Ở người: khu trú ở lớp dưới niêm mạc đại tràng hoặc theo đường máu, bạch huyết đến gan, phổi, lách, thận, mào, tinh hoàn, cổ tử cung... Nếu điều kiện thuận lợi, phát triển thành thể gây bệnh (histolytica), nếu không thuận lợi, chuyển sang thể không gây bệnh (minuta). Hai thể này có thể chuyển ngược thành dạng bào nang (kén) thải ra ngoài. Dạng bào nang có sức chịu đựng lớn, sống được trong nước 30 ngày, nhiệt độ từ 0-20oC trong 15-17 ngày, chịu được môi trường acid của dạ dày. Chính dạng bào nang làm phát tán bệnh, lây trực tiếp từ người sang người hoặc gián tiếp qua ăn uống. Có thể dùng các thuốc sau:
 Đơn bào amip dưới kính hiển vi. |
Nhóm diệt thể gây bệnh: Thể này không chỉ có ở ruột mà còn có thể có ở gan, phổi, thận, lách, não... Dùng thuốc tiêm dưới da emetin chlohydrid. Mỗi đợt dùng 5-7 ngày, cao nhất là 10 ngày. Nếu cần, có thể lặp lại đợt khác nhưng vì thuốc có tính tích luỹ (gây độc cho tim, gan, thận) nên nếu dùng đợt sau phải cách đợt trước đó ít nhất 45 ngày. Thuốc gây viêm (nặng hơn có thể liệt) dây thần kinh vận động, gây đau mỏi cơ, khi dùng phải phối hợp với thuốc tiêm vitamin B1 và strichnin. Thuốc cũng gây hạ huyết áp, rối loạn tim mạch, mệt, khi dùng phải nằm nghỉ. Không nên dùng cho người mà chức năng chuyển hóa thải trừ của gan, thận kém (tuổi già, hay bị suy gan, suy thận), nếu dùng phải giảm liều. Do thuốc gây nôn, chỉ dùng dạng tiêm. Hiện có thuốc dihydroemetin clohydrid ít độc hơn, mạnh hơn, vì thuốc không gây nôn nên có thể dùng đường tiêm hay đường uống (viên bọc đường).
Nhóm diệt thể không gây bệnh: Thể này thường chuyển sang dạng bào nang (kén). Dùng thuốc diệt dạng này để bệnh khỏi tái phát. Các thuốc hay dùng:
Mixiode (chiniofon, yatren, an lỵ sinh): Dùng dạng uống hay thụt. Mỗi đợt dùng 7 ngày. Sau đó có thể dùng tiếp 1-2 đợt nữa, các đợt cách nhau 7 ngày. Thuốc không gây độc ở liều điều trị nhưng có thể gây đi lỏng (có thể phối hợp với rượu beladona, rượu opi để tránh tác dụng phụ này hoặc có thể uống viên opibenzoic hay uống ống thuốc tiêm atropin.
Direxiode: Có thể dùng liên tục 20 ngày liền. Thuốc không gây đi lỏng, không độc ở liều điều trị nhưng có thể ngứa do dị ứng với iod.
Nhóm diệt cả hai thể trên:
Metronidazol (flagyl, klion): Dùng rộng rãi cho mọi thể, dưới dạng uống. Mỗi đợt dùng 5-7 ngày. Có thể dùng thêm 1-2 đợt khác nhưng mỗi đợt cách nhau 15 ngày. Thuốc không gây tích luỹ, không gây nôn (trừ khi người bệnh uống rượu), không độc như emetinclohydrid nên không phải theo dõi nghiêm ngặt, có thể dùng tại nhà.
Tenidazol: Tác dụng ngang với metronidazol nhưng giá thành đắt hơn. Dùng dạng uống. Mỗi đợt dùng từ 5-10 ngày.
Cần chữa sớm ở giai đoạn cấp. Nếu chữa muộn ở giai đoạn mạn, sẽ khó khăn hơn. Ở giai đoạn cấp (có triệu chứng), dùng thuốc diệt thể gây bệnh, ở giai đoạn mạn (không có triệu chứng) dùng thuốc diệt thể không gây bệnh. Trong khi chữa, amip thường chuyển từ thể này sang thể khác, xen kẽ. Cần chữa nhiều đợt để tránh bệnh tái phát.
DS. Vũ Trung Hải