Ở Việt Nam hiện nay hầu như tỉnh, thành phố nào cũng có bảo tàng (BT) rất quy mô và hiện đại, tuy nhiên hiệu quả của các BT này đôi khi chưa tương xứng với sự đầu tư, lòng mong mỏi của người dân. Nhưng ở nước ta, đến nay có một BT cấp… xã đã, đang phát huy những giá trị đặc biệt, đó chính là BT Khảo cổ học cộng đồng Kim Lan (xã Kim Lan, Gia Lâm, Hà Nội).
Ông Nguyễn Lễ - người con xã Kim Lan (nguyên Phó Chủ tịch UBND quận Cầu Giấy) chia sẻ, Bảo tàng (BT) Khảo cổ học cộng đồng Kim Lan như là cuốn sử làng xưa và nay chưa có nơi nào có. Nhiều du khách đến với BT cấp xã này cũng cho rằng, khi tham quan BT như đang bước vào ngôi nhà cổ tích, bởi khi đứng trước các hiện vật, mỗi người đều có thể tìm thấy câu chuyện kể về nguồn gốc của làng, từ sự cư trú đầu tiên đến sự hưng thịnh hôm nay.
Các hiện vật được trưng bày trong Bảo tàng Khảo cổ học cộng đồng Kim Lan.
Được khánh thành vào tháng 3/2012 với tổng số tiền đầu tư 1,5 tỷ đồng, diện tích khoảng 200m2 và chính thức đi vào hoạt động từ tháng 3/2013; nhìn từ ngoài, BT Kim Lan được thiết kế vòm cong theo dáng lò bầu (một lò nung cổ của người dân xã Kim Lan). Đây là BT cấp xã đầu tiên trong cả nước, đáng chú ý, BT do Tiến sĩ Nishimura Masanari (Trung tâm Nghiên cứu Việt Nam và giao lưu văn hóa Việt - Nhật, đã qua đời do tai nạn trên đường đi công tác tại Việt Nam - PV) và các bậc cao niên trong nhóm “Tìm về nguồn cội” ở xã Kim Lan chung sức dựng nên.
Hiện nay, BT này trưng bày khoảng 300 hiện vật (kể cả các sản phẩm, hiện vật mới của làng gốm). Dù không gian có hạn, hiện vật còn hạn chế nhưng lại khá đa dạng loại hình, chất liệu, niên đại và được bày biện rất khoa học, hiện đại. Đặc biệt, tại BT cộng đồng Kim Lan có trưng bày đồ gốm sứ, gạch Giang Tây Quân - một loại gạch dùng để xây thành Đại La ở nước ta. Tất cả số hiện vật trưng bày trong BT cộng đồng Kim Lan hiện nay có hơn 300 hiện vật quý như: tiền cổ, gốm, đất nung, đồ sành, gốm sứ gia dụng... và tất cả được chú thích bằng 3 ngôn ngữ là Việt - Nhật - Anh, được sắp đặt một cách khoa học tiện cho du khách tham quan trong và ngoài nước. Hàng trăm hiện vật trưng bày trong BT ở Kim Lan còn có niên đại kéo dài từ thế kỷ VII đến thế XVIII, từ đó phần nào thể hiện được một phần tiến trình lịch sử Việt Nam nói chung và làng nghề gốm sứ Kim Lan nói riêng.
“Ông giáo làng” đã về hưu Nguyễn Văn Nhung - một trong 5 người thuộc nhóm “Tìm về nguồn cội” (nhóm có 5 người cao tuổi đã miệt mài kiếm tìm những mảnh gốm cổ ven bờ sông Hồng đóng góp cho BT cộng đồng Kim Lan, từng nhận Giải Việc làm - Vì tình yêu Hà Nội 2013 - PV) cho biết, BT này có được cơ ngơi như bây giờ là nhờ công lao của cả làng, sự tích cực vào cuộc của các cấp chính quyền địa phương, các nhà khảo cổ học đến từ Viện Khảo cổ học - Bảo tàng Lịch sử Việt Nam. Đặc biệt, không thể kể đến công lao to lớn của nhà khảo cổ học người Nhật Nishimura. Ông Nhung chia sẻ: “Tiến sĩ Nishimura là người đã trực tiếp về xã Kim Lan tham gia khai quật khảo cổ học để tìm các hiện vật cùng với các chuyên gia của Việt Nam từ những năm 2000. Ngoài ra, ông Nishimura còn trực tiếp giúp nhóm “Tìm về nguồn cội” phân loại niên đại, nguồn gốc các sản phẩm thu lượm được, đồng thời vận động các tổ chức, cơ quan để có kinh phí xây dựng BT cũng như cách bố trí, viết chú thích cho hiện vật. Tiến sĩ Nishimura thậm chí còn hiến tặng một số gốm cổ châu Á từ bộ sưu tập cá nhân để người xem dễ bề so sánh với gốm cổ ở Kim Lan”.
Ông Nguyễn Văn Nhung tin tưởng rằng, qua BT cộng đồng Kim Lan, những thế hệ trẻ của xã Kim Lan sau này sẽ biết đến và phát huy tác dụng của BT. Đó chính là từ thế kỷ thứ XIII, XIV, Kim Lan đã là nơi sản xuất gốm sứ hàng đầu nước Việt với kỹ thuật điêu luyện và người dân rất giàu. Ngày xưa, cha ông vào thời điểm ấy đã có thể làm giàu được thì sau này chúng ta có trình độ cao hơn lại không thể làm giàu được. “Bởi thế, Bảo tàng Kim Lan sẽ là động lực thúc đẩy thế hệ trẻ của địa phương làm giàu cho quê hương mình” - ông Nhung lạc quan chia sẻ.
Ông Nguyễn Đức Trí - Phó Chủ tịch UBND xã Kim Lan, nhấn mạnh “Trong đề án xây dựng nông thôn mới, chúng tôi sẽ mở rộng khu trưng bày tại BT, giới thiệu sản phẩm và dạy nghề gốm sứ truyền thống, kết hợp du lịch với các tour giáo dục truyền thống cho con em địa phương và du khách thập phương... để BT phát huy hết hiệu quả, trở thành địa chỉ đỏ của mọi người”.