Ở Việt Nam, chưa bao giờ khái niệm già và trẻ bị nhạt đi trong các diễn đàn về văn học. Thật hiếm khi các nhà văn già và các nhà văn trẻ nhân ái ngồi với nhau để cùng bàn về một chủ đề, đôi khi chỉ là một khía cạnh nhỏ trong văn học. Các tác phẩm mới tung ra đón nhận nhiều luồng ý kiến. Và thật khó cho người đọc nếu như định mua một cuốn sách mà phải lưỡng lự quá nhiều vì những lời bình trái chiều...
Sự kết nối giữa thế hệ già và thế hệ trẻ hiện nay trong văn chương thế nào, thưa ông?
Trước hết, cần xác định rõ những ai, ở tuổi nào thuộc thế hệ già. Còn những ai, ở tuổi nào thuộc thế hệ trẻ. Theo riêng tôi, có thể lấy một cái mốc tương đối những nhà văn nào sinh từ trước năm 1960 thì thuộc thế hệ già, còn sau năm này thì thuộc thế hệ trẻ. Tôi xin nhắc lại, chỉ là tương đối về tuổi tác thôi. Tuy nhiên, nó còn được khu biệt bởi sự đồng hành với lịch sử. Những người sinh từ 1960 trở đi, đến ngày thống nhất đất nước vẫn đang ở tuổi 15.
 Những tác phẩm của các nhà văn thế hệ trước có một khoảng cách với các nhà văn trẻ. |
Hiện nay, trong văn chương đang có một thực tế diễn ra là giữa thế hệ già và thế hệ trẻ trên tiến trình phát triển văn chương nước nhà còn có sự lỏng lẻo. Tại sao lại nhìn nhận như thế. Đó là từ thực tế kết nối giữa các thế hệ trong thế hệ già từ tiền chiến đến chống Pháp, rồi chống Mỹ và một phần của hậu chiến. Sự kết nối này khá nhuần nhuyễn. Khi Trần Dần tuyên ngôn: “Chúng ta phải chôn Thơ Mới” thì không có nghĩa là ông phủ nhận thành tựu của Thơ Mới mà ông muốn thế hệ trẻ sau Thơ Mới phải lãnh trách nhiệm đưa Thơ Mới lên bàn thờ hương hỏa, để rồi tiếp tục công việc sáng tạo của thế hệ sau. Đã có rất nhiều nhà văn, nhà thơ tiền chiến tự khép lại quá khứ huy hoàng của mình, lột xác để tự trẻ hóa mình và tiếp tục đồng hành cùng thế hệ trẻ. Ngược lại, thế hệ trẻ cũng tự nguyện chân thành tiếp thu tinh hoa của thế hệ trước làm mạnh thêm năng lượng sáng tạo trong mình. Cứ thế, dòng chảy văn chương đã trôi chảy, đạt được nhiều thành tựu từ tiền chiến đến chống Pháp, rồi chống Mỹ và một phần đầu của hậu chiến. Có thể xem sự xuất hiện của Nỗi buồn chiến tranh (Bảo Ninh), Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường); Bến không chồng (Dương Hướng) và loạt truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, rồi sau đó là tiểu thuyết của Nguyễn Quang Lập, Trung Trung Đỉnh, Phạm Ngọc Tiến... và các trường ca của Hoàng Trần Cương, Thi Hoàng, Trần Anh Thái cùng thơ ngắn Chim Trắng, Nguyễn Trọng Tạo, Hoàng Hưng, Dư Thị Hoàn, thơ lục bát Đồng Đức Bốn... là những thành tựu cuối của dòng chảy liên tục này. Đến đây là thời điểm xuất hiện của thế hệ trẻ trùng với thời điểm mở cửa của đất nước. Và vấn đề của việc kết nối cũng xuất hiện từ đó.
Ông nghĩ gì về khoảng cách giữa các nhà văn già và các nhà trẻ tại Việt Nam hiện nay?
Có một thực tế đan xen giữa sự xuất hiện của thế hệ trẻ với sự xuất hiện trở lại của những nhà văn, nhà thơ thuộc thế hệ già như Hữu Loan, Hoàng Cầm, Văn Cao, Đặng Đình Hưng, Trần Dần, Lê Đạt, Phùng Quán, Dương Tường, Châu Diên, Bùi Ngọc Tấn, Nguyễn Xuân Khánh..., còn thế hệ trẻ là những Phạm Thị Hoài, Nguyễn Quang Thiều, Dương Kiều Minh, Trần Thùy Mai, Lê Minh Quốc, Trương Nam Hương... Cuộc song tấu này đã làm cho diện mạo văn chương có nhiều điều thú vị. Đó là vì hai thế hệ đều có nội lực để kết nối dòng chảy cùng nhau. Nhưng từ khi internet vào Việt Nam, thông tin đa chiều ồ ạt với rất nhiều luồng lạch, thế hệ trẻ sau đó một chút bắt đầu cảm thấy có một bứt phá mới để thật khác thế hệ già. Họ đắm chìm vào chủ nghĩa hậu hiện đại. Song do không truy cập được đến căn nguyên, họ đã bị ngợp, bị ngộ nhận bởi hình thức của những tác phẩm biểu hiện chủ nghĩa này. Họ có thể khác nhưng chưa đủ hay để thuyết phục thế hệ già. Họ thay đổi cách đọc, nhưng không chú ý rằng cảm xúc là gốc của văn chương. Họ có thể lạ nhưng chưa hay. Bởi vậy, công chúng vẫn xuýt xoa với Về Kinh Bắc của Hoàng Cầm, Tuyển tập thơ Văn Cao, Ô mai và Bến lạ của Đặng Đình Hưng, Cổng tỉnh của Trần Dần, Bóng chữ của Lê Đạt, Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán, Chuyện kể năm 2000 của Bùi Ngọc Tấn, chùm tiểu thuyết Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng ngàn, Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh... Hiệu ứng thẩm mỹ mà những tác giả trên mang đến cho người đọc đã khiến cho họ thờ ơ với những cái lạ rất “a, b, c” nói trên.
Những nhà văn trẻ nào hiện nay theo ông là thành công, tạo được phong cách riêng cho mình một cách chắc chắn?
Trong nhiều năm qua, nhất là khi bước sang thế kỷ mới tới nay, chúng ta rất mở rộng tự do xuất bản, song để thấy đã có một thế hệ trẻ đủ tầm vóc như các thế hệ trước nằm trong thế hệ già vẫn là một điều bạn đọc còn nhiều băn khoăn. Người ta có thể cảm nhận được từ nhiều phía, văn xuôi như Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Việt Hà, Đặng Thân, Nguyễn Đình Tú, Y Ban, Nguyễn Thị Thu Huệ, Võ Thị Xuân Hà, Lê Anh Hoài, Nguyễn Ngọc Tư... và gần đây nổi lên ở Bình Định là Lê Hoài Lương, Nguyễn Mỹ Nữ... nhưng để nhìn thấy một đội hình hùng hậu của các thế hệ trước (thế hệ già) thì hình như vẫn chỉ là những tài năng đơn lẻ mà sự chênh lệch giữa các tác giả với nhau còn nhiều chuyện phải xem xét. Thơ cũng vậy, đọc được một cách thích thú như nhà thơ yểu mệnh Lãng Thanh là một chuyện cực hiếm. Ở giữa đó là những tìm tòi của Giáng Vân, Nguyễn Quyến, Bùi Chát, Lý Đợi, Khúc Dung, Lê Thiếu Nhơn... Gần đây mới thấy một chút mong chờ ở Trịnh Sơn. Nhiều ồn ào truyền thông về Mai Văn Phấn, Đỗ Doãn Phương cũng chưa đem lại những kết quả thẩm mỹ cho người đọc. Về thơ của các nhà thơ nữ, hình như Phan Huyền Thư vẫn đem lại cảm giác về sự chán nản của một đời sống quá nhiều nhọc mệt. Vi Thùy Linh thì khá giỏi về việc truyền thông cho thơ của mình nhưng những đột phá ban đầu dường như đã bị sự xô đẩy của cuộc mưu sinh làm nguội đi. Thi ảnh của Vi Thùy Linh dường như chỉ loanh quanh trong một số đề tài nào đó. Không ai đọc được ở đây những cảm thông về sự thống khổ mà dân tộc, nhân loại đang phải chịu đựng. Chắc cũng còn nhiều giọng điệu tương tự như Đinh Như Thúy, Nguyễn Hữu Hồng Minh... nhưng cũng không đủ mạnh để làm ra một diện mạo mới mang tính thuyết phục.
Theo ông, các nhà văn trẻ ở Việt Nam hiện nay thiếu điều gì?
Điều tôi hồ nghi về bản lĩnh của các nhà văn, nhà thơ trẻ hôm nay chính là tầm văn hóa và sự trải nghiệm. Hình như họ dễ dàng phủ nhận hơn là chấp nhận. Tôi có đọc một trả lời phỏng vấn nào đó của Nguyễn Ngọc Tư. Chị nói là không thích văn Nguyễn Tuân. Thích hay không thích thì đó là cảm nhận cá nhân. Nhưng Nguyễn Ngọc Tư nên học Nguyễn Tuân về những nghiền ngẫm văn hóa để chuyển thành văn chương, học ông cụ khi đã ném ra “văn chương là sinh sự, để sự sinh”. Ngay đến cụ già Tô Hoài cũng đừng đùa. Cụ già hơn 90 tuổi đó, gần đất xa trời là vậy, vẫn tung ra Chiều chiều, 3 người khác... khiến độc giả kinh ngạc. Nhà thơ Thanh Tùng – một thi sĩ phiêu lãng đã 79 tuổi nhưng thơ ông vẫn rất trẻ. Tôi rất chia sẻ khi Bùi Chát, Lý Đợi rất quan tâm tìm hiểu lại Thơ Mới và các tác giả ít người để ý đến. Số bình tĩnh chấp nhận và phủ nhận trong thế hệ trẻ có vẻ hơi ít ỏi. Thời nay, nổi tiếng bằng truyền thông có vẻ hơi bị dễ. Nổi tiếng bằng chính tài năng của mình thì thời nào cũng khó.
Theo ông, cần phải làm gì để kết nối hai thế hệ với nhau? Có cần thiết phải làm thế không?
Việc kết nối hai thế hệ là rất cần thiết. Trong khi thế hệ già đang cố làm mới mình, vươn qua giới hạn để kết nối với thế hệ trẻ một cách chủ động, thành thực và cầu thị, có vẻ thế hệ trẻ đang thờ ơ với sự lỏng lẻo này. Có hai đáp số về sự thờ ơ này: Một là họ vẫn chưa đủ mạnh để đạt tới kết nối này; Hai là họ muốn cắt đứt hẳn với quá khứ để tự tạo ra một nền văn chương mới mà theo họ thế mới là đích thực. Với đáp số thứ nhất, cần thời gian cho họ đủ mạnh. Với đáp số thứ hai thì cũng phải chấp nhận vì số phận văn chương của dân tộc này. Đến tuổi chúng tôi, ở giữa một thời đại thế này thì tốt nhất là “vui chơi mênh mông, công khai tàn lụi”...
Xin cảm ơn ông!
Tuyết Lan (thực hiện)