Cây sắn dây (Pueraria thomsoni) thuộc họ đậu (Fabacveae), còn gọi là cát căn, cam cát căn, phấn cát căn, củ sắn dây, bạch cát, bẳn mắm kéo (cách gọi của người Thái) và khau cát (Tày), Sắn dây là loài dây leo, sống lâu năm, có thể dài tới 10m. Rễ phình ra phát triển thành củ dài, to.
Dưới đây là vài cách sử dụng sắn dây trị bệnh:
Cảm mạo, sốt, cổ gáy cứng đơ, sợ gió, không mồ hôi: cát căn 8g, ma hoàng 5g, quế chi 4g, đại táo 5g, thược dược 4g, sinh khương 5g, cam thảo 4g; cho 600ml nước, sắc còn 200ml, chia 3 lần uống trong ngày.
Chữa cảm mạo: sốt phiền khát cứng đau gáy, dùng bài: Sài cát giải cơ thang: sài hồ 4g, cát căn 8 - 12g, khương hoạt, bạch chỉ, hoàng cầm, bạch thược mỗi thứ 4 - 8g, cam thảo 2g, cát cánh 4 - 8g, thạch cao 16g, gừng tươi 3 lát, đại táo 2 quả sắc nước uống.
Trẻ nhỏ cảm phong nhiệt, nôn mửa, đau đầu, kinh sợ khóc thét: cát căn 30g giã nát, gạo tẻ 50g. Cát căn sắc với 2 bát nước lớn, đun cạn còn 1 bát, chắt lấy nước nấu cháo với gạo, thêm chút gừng sống và mật ong, cho trẻ ăn trong ngày.
Cảm nắng, sốt nóng, nhức đầu, khát nước, có mồ hôi, nóng ruột, nôn ọe: bột sắn dây 12g hòa đường uống; hoặc dùng cát căn 20g, đậu ván (sao)12g, giã dập, sắc nước uống trong ngày.
Trị cảm nắng đau đầu (khô mũi, tiểu vàng): lấy bột sắn dây hòa trong ly nước pha thêm chanh, đường uống. Ngày uống 3 - 4 lần.
Cảm sốt nóng, nôn ọe, khát nước, nhức đầu: cát căn, sài hồ, chi tử, mỗi thứ 15 - 20g, sắc nước uống trong ngày.
Vùng ngực bụng nóng cồn cào, khát nước: bột sắn dây 120g, gạo tẻ 15g. Gạo tẻ ngâm nước một đêm, chắt bỏ nước, trộn đều với bột sắn dây, nấu cháo ăn trong ngày.
Ngộ độc thức ăn, đại tiện ra máu do ăn phải đồ nóng, độc: củ sắn dây tươi, ngó sen tươi 2 thứ giã nát, vắt lấy 500 ml nước cốt mỗi thứ, hòa đều, uống dần.
Ngộ độc rượu (uống quá nhiều rượu khiến tỳ vị thương tổn, khạc hoặc nôn ra máu, người phát sốt, tiểu tiện đỏ): hoa sắn dây 30g, hoàng liên 4g, hoạt thạch 30g (thủy phi), bột cam thảo 15g; tán thành bột mịn, trộn với nước, hoàn thành viên, mỗi lần uống 3g, chiêu thuốc bằng nước mát. Thủy phi là thêm nước vào vị thuốc cùng tán, hoặc tán xong cho vào nước khuấy lên để bột thuốc lắng xuống; thường áp dụng khi bào chế hoạt
thạch, chu sa, thanh đại. Hoặc lấy hoa sắn dây khô 20 - 40g nấu lấy nước uống làm nhiều lần trong ngày.
Thanh nhiệt và bồi bổ dùng chè bông cau: lấy đậu xanh cà vỡ, ngâm trong nước có chút muối ăn chừng 2 giờ; cho vào nồi khi nước đang sôi cho đến khi đậu xanh mềm, lấy bột sắn dây đã hòa tan trong nước vừa đổ vừa khuấy đều tay và cho tiếp đường cùng hương liệu vào để sôi thêm 2 phút nữa đến khi thấy chè trắng đục sánh là được. Mang ra ăn ngày 1 lần.
Làm ra mồ hôi, hạ nhiệt (dùng trong bệnh ngoại cảm, sốt cao, đau gáy, sưng gáy): chọn 1 trong các cách dưới:
- Giải độc (làm cho sởi mọc hoàn toàn) dùng phương cát căn thang, gồm: cát căn 8g, thược dược 4g, ma hoàng 5g, sinh khương 5g, quế chi 4g, cam thảo 4g, đại táo 5g. Sắc uống ngày 1 thang.
- Sinh tân chỉ khát dùng trong bệnh có sốt cao kèm theo khát nhiều, bụng cồn cào, đại tiện bí kết, đau thượng vị dùng củ sắn dây tươi 40g, mạch môn 40g, cỏ nhọ nồi 40g, lá tre 20g. Sắc uống ngày 1 thang.
Trị viêm họng, viêm thanh quản cấp: lấy dây cây sắn dây đốt tồn tính, tán bột uống chiêu với nước trắng. Ngày 2 lần.
Chữa kiết lỵ do nhiệt: lấy một ít bột sắn dây cùng đường hòa tan trong nước, sau cho lên bếp khuấy chín đặc, mang ra ăn. Ngày 1 - 2 lần. Hay cát căn 30g, rau má 20g, giã nát vắt nước cốt uống trong ngày.
Chữa chứng nhiệt tả (viêm ruột cấp, lị trực khuẩn) dùng bài: cát căn hoàng cầm hoàng liên thang: cát căn 12 - 20g, hoàng cầm 12g, hoàng liên 8g, cam thảo 4g sắc nước uống.
Trị ngực nóng, thổ huyết: lấy củ sắn dây tươi giã nát vắt lấy nước cốt chừng 500ml chia ra uống 2 - 3 lần.
Chữa sởi trẻ em lúc mới mọc, mọc không đều:
- Thăng ma 6 - 10g, cát căn 8 - 16g, thược dược 8 -12g, chích thảo 2 - 4g, sắc nước uống ngày 1 thang. Hoặc dùng bài:
- Cát căn 12g, ngưu bàng tử 12g, kinh giới 8g, thuyền thoái 4g, liên kiều 12g, uất kim 8g, cát cánh 8g, cam thảo 4g sắc nước uống.
Trị chứng đái tháo đường: kết hợp với thuốc tư âm thanh nhiệt, dùng bài: cát căn 16 - 20g, mạch môn 12 - 16g, sa sâm 12g, ngũ vị tử 6 - 8g, khổ qua 12g, thạch hộc 12g, đơn bì 12g, thỏ ty tử 12g, cam thảo 3g sắc nước uống.
Chữa huyết áp cao giai đoạn 1: dùng bài Lục vị hoàn hoặc Kỷ cúc địa hoàng hoàn gia cát căn 20g, có tác dụng giảm bớt triệu chứng hoa mắt, ù tai, chân tay tê dại, ổn định huyết áp.
BS. HOÀNG XUÂN ĐẠI
