Khi men gan rối loạn (tăng hoặc giảm) chứng tỏ có hiện tượng bất thường xảy ra đối với tế bào gan. Sự bất thường này có thể xảy ra do tế bào gan bị tổn thương.
Men gan do tế bào gan sản xuất ra, khi tế bào gan chết đi do quá trình lão hóa thì có một lượng men gan được phóng thích vào máu ở nồng độ dưới 40U/l và chỉ số này gần như cố định ở người bình thường. Trong thực tế hay gặp nhất là men gan tăng với các nguyên nhân khác nhau, nhiều trường hợp là rất bất lợi cho cơ thể.
Ở người bình thường có mấy loại men gan?
Ở người có 4 loại men gan (enzyme). Khi xét nghiệm máu, người ta thường chú trọng xác định AST (Aspart transaminase) hay còn gọi là SGOT (Serum glutamic oxaloaxetic transaminase). Loại men này chủ yếu ở bào tương và ty thể của tế bào gan, ngoài ra còn có ở tế bào cơ tim, cơ vân, thận, não, tụy. Loại men thứ 2 là ALT (Alanin transaminase) hay còn gọi là SGPT (Serum glutamic pyruvic transaminase) là men có chủ yếu trong bào tương của tế bào gan, chỉ có một ít trong tế bào cơ vân và cơ tim. Năng lượng tạo ra nhờ xúc tác của men này được dùng cho quá trình co cơ. Loại men gan thứ 3 là Alkaline phosphatase có trong tiểu quản màng tế bào gan và loại men gan thứ 4 là GGT (Gama glutamyl transpeptidase) là loại men có trong thành của tế bào ống mật (ống mật nằm trong gan và ngoài gan). Trong 4 loại men gan thì AST (SGOT) và ALT (SGPT) đóng vai trò chủ yếu phản ánh tình trạng của tế bào gan.
Tại sao men gan tăng hoặc giảm?
Rối loạn men gan với nhiều nguyên nhân khác nhau, hầu hết hay gặp là men gan tăng. Sự gia tăng men gan có nghĩa là ở một chừng mực nào đó tế bào gan đã bị ảnh hưởng. Có thể là tế bào gan ảnh hưởng nhẹ (men gan tăng có tính chất nhất thời), nhưng cũng có thể men gan tăng có tính chất trường diễn hoặc tăng một cách đột biến, chứng tỏ ở trong giai đoạn đó tế bào gan đang bị tổn thương. Trong số các nguyên nhân gây tăng men gan thì viêm gan do virút là đáng sợ hơn cả. Viêm gan do virút có thể do virút viêm gan A, B, C, E, D. Viêm gan cấp do virút hoặc bất kỳ nguyên nhân nào cũng làm cho men gan tăng cao đột biến. Nếu tăng từ 1 - 2 lần là ở mức độ nhẹ, từ trên 2 - 5 lần là tăng ở mức độ trung bình và tăng trên 5 lần là tăng ở mức độ nặng (bình thường AST < 37U/l và ALT < 40U/l và GGT: nam 15 - 50 < U/l và nữ: 7 - 32 < U/l). Tổn thương do virút là loại tổn thương rất nguy hiểm vì virút khi xâm nhập vào tế bào gan, chúng nhân lên và làm hủy hoại tế bào gan (làm tan vỡ các tế bào gan mà chúng xâm nhập). Tế bào gan càng bị hủy hoại càng nhiều thì lượng men gan giải phóng ra càng nhiều. Cho nên trong các trường hợp viêm gan cấp tính hoặc viêm gan tối cấp hoặc ung thư gan thì lượng men gan tăng nhanh một cách đột biến có khi lên tới 5.000U/l. Trong bệnh viêm gan B, C mạn tính, men gan cũng tăng, chỉ số men gan trong máu tăng cao hay thấp tùy theo mức độ tổn thương của tế bào gan, tức là mức độ nhân lên của virút viêm gan B, C.
Một nguyên nhân thường gặp là men gan tăng do tác dụng của rượu, bia, đặc biệt là rượu, trong đó nguy hiểm nhất là rượu tự pha, tự nấu do chất độc hại cho gan nhiều sẽ làm cho tế bào gan bị tổn thương nặng hoặc bị hủy hoại tế bào gan cho nên men gan cũng tăng lên một cách đáng kể. Lượng men gan tăng trong máu người uống rượu tùy thuộc vào liều lượng rượu vào máu và chất lượng rượu. Lượng men gan trong máu do gan bị tổn thương bởi rượu thì loại AST thường tăng cao từ 2 - 10 lần trong khi đó lượng ALT tăng ít.
Men gan cũng có thể tăng cao trong bệnh sốt rét do ký sinh trùng sốt rét, đặc biệt là sốt rét ác tính vì tế bào gan, thận bị tổn thượng hoặc các bệnh tắc đường mật do giun, viêm tụy, viêm dạ dày cấp, sởi, viêm tụy cấp hoặc mạn tính. Ngoài ra, men gan cũng có thể tăng trong các bệnh về đường mật (viêm đường mật, viêm túi mật, sỏi đường mật, sỏi đường mật trong gan, teo đường mật bẩm sinh) hoặc áp-xe gan. Người ta cũng thấy men gan có thể tăng trong các bệnh do ứ sắt, viêm gan tự miễn, bệnh lý tự miễn ở ruột non. Với một số thuốc dùng để điều trị một bệnh nào đó nhưng cũng có thể gây tác dụng phụ làm ảnh hưởng quá trình chuyển hóa của tế bào gan hoặc gây ngộ độc tế bào gan làm xuất hiện viêm gan cấp tính do thuốc, ví dụ ngộ độc thuốc điều trị lao. Trong trường hợp này, men gan có thể tăng lên đến 3.000U/l. Hoặc một số người bệnh bị tăng mỡ máu (cholesterol, triglycerit) dùng thuốc giảm mỡ máu cũng có thể làm tăng men gan nhưng khi ngưng uống thuốc thì men gan trở về chỉ số bình thường. Có một số trường hợp tuy gan bị tổn thương nhưng men gan không tăng, ví dụ như viêm gan trên bệnh nhân có hội chứng urê huyết hoặc ở người chạy thận nhân tạo định kỳ.
Cần hết sức lưu ý khi bị men gan tăng
Khi biết mình bị men gan tăng cao hơn bình thường thì cần chú ý bảo vệ sức khỏe, trước tiên là cần ngưng uống rượu hoặc bỏ hẳn rượu và rất cần đi khám bệnh. Khi men gan tăng, bác sĩ không chỉ dựa vào chỉ số men gan trong máu tăng mà còn dựa vào nhiều yếu tố khác và các xét nghiệm cận lâm sàng khác mới hy vọng kết luận được nguyên nhân gây tăng men gan như siêu âm gan, siêu âm hệ thống dẫn mật, tụy tạng cũng như xem xét một số bộ phận khác.
Khi được xác định nguyên nhân thì cần phải nghe lời tư vấn của bác sĩ khám bệnh cho mình. Cần nghỉ ngơi không làm các việc nặng, ăn uống điều độ, ăn uống kiêng theo tư vấn của bác sĩ. Không tự động mua thuốc để điều trị, bất luận là thuốc Tây y hay Đông y.
Người có men gan tăng cũng không nên chủ quan nhưng không nên lo lắng thái quá ảnh hưởng đến tinh thần, theo đó ảnh hưởng đến sức khỏe, nhất là còn mắc các bệnh khác về tim mạch hoặc bệnh rối loạn chuyển hóa. Cần khám bệnh định kỳ để theo dõi chỉ số men gan trong máu là việc làm rất cần thiết.
PGS.TS. BÙI KHẮC HẬU