Trước sự phát triển mạnh mẽ của phim điện ảnh, phim tài liệu Việt Nam đang phải chật vật để có thể chạm đến từng khán giả.
Lãng phí mảnh đất màu mỡ
Theo giới chuyên môn, đời sống thực tiễn Việt Nam rất đa dạng, được coi là mảnh đất màu mỡ cho các nhà làm phim tài liệu. Thông qua những cuộc giao lưu với điện ảnh tài liệu thế giới, cách làm phim của các đạo diễn Việt cũng đã dần thay đổi. Nhưng chúng ta vẫn cần nhiều hơn những đạo diễn, nhà viết kịch bản dám dấn thân, miệt mài với đề tài, có cách tiếp cận và thể hiện phim mới mẻ, hấp dẫn hơn, để thu hút khán giả, nâng tầm phim tài liệu Việt.
Thực tiễn Việt Nam được coi là mảnh đất màu mỡ cho các nhà làm phim tài liệu.
Khác với dòng phim điện ảnh, kịch bản dành cho phim tài liệu chính là sự hội tụ con mắt “báo chí” tinh thông của biên kịch. Bởi người thật, sự kiện thật là yêu cầu cốt yếu của một kịch bản phim tài liệu. Để tạo nên những kịch bản phim tài liệu lấy được nước mắt khán giả, biên kịch cần thu thập tư liệu sáng tác với vai trò một nhà báo thật sự. Thử thách tiếp theo biên kịch cần nếm trải đó là hầu như những bộ phim tài liệu đều do các hãng nhà nước đảm trách. Hiếm hoặc rất ít những đạo diễn tâm huyết ở các hãng ngoài tiến hành sản xuất phim tài liệu. Ví như bộ phim tài liệu Hành trình cãi mụ của đạo diễn Võ Anh Cẩn là một điển hình của tác phẩm được sản xuất ngoài luồng hãng phim nhà nước. Vì vậy, các biên kịch có tâm huyết với kịch bản phim tài liệu cần tìm kiếm cơ hội cho riêng mình.
Để có vốn đầu tư sản xuất phim tài liệu, các cá nhân, tổ chức thường dựa vào các nguồn vốn hỗ trợ. Để có vốn sản xuất, họ phải có ý tưởng độc đáo, xây dựng kịch bản, dự án phim đủ sức thuyết phục và phù hợp với tiêu chí mà các tổ chức hỗ trợ vốn yêu cầu. Đài truyền hình luôn là một trong số các địa chỉ đắc dụng nhất. Nhìn chung, khó khăn tài chính cũng là một nguyên nhân khiến phim tài liệu Việt chật vật trên con đường đến với khán giả.
Liên hoan phim tài liệu châu Âu - Việt Nam do Hiệp hội các Viện Văn hóa và các Đại sứ quán châu Âu (EUNIC) cùng Hãng phim Tài liệu và Khoa học trung ương tổ chức hằng năm, đang trở thành điểm hẹn của người yêu điện ảnh Thủ đô. Sức hấp dẫn của những bộ phim hiện thực, với thủ pháp làm phim mới, lạ đang dần tìm được công chúng và có khả năng cạnh tranh khán giả không kém các thể loại điện ảnh khác. Các đạo diễn của chúng ta đã biết khéo léo gửi gắm nội dung muốn truyền tải vào nhân vật, để nhân vật tự cất tiếng nói, dẫn dắt chuyện phim. Một số đạo diễn trẻ như: Đặng Linh, Đỗ Thị Huyền Trang, Phùng Ngọc Tú, Nguyễn Sĩ Bằng... đã bước đầu bắt kịp xu hướng làm phim của thế giới với những bộ phim mang tính hội nhập cao. Đây chính là điểm sáng duy nhất khiến người làm nghề hy vọng vào một tương lai tốt đẹp hơn dành cho phim tài liệu
Phim tài liệu khó ra rạp
Hiện nay, vấn đề lớn nhất của phim tài liệu Việt Nam vẫn là quá ít phim được chiếu rạp, chỉ chủ yếu phát sóng trên truyền hình. Trong khi phim chiếu rạp sẽ tăng hiệu quả truyền đạt tới người xem, đồng thời dễ quảng bá rộng rãi tới bạn bè quốc tế. Một phần lý do là dung lượng hầu hết phim tài liệu của chúng ta ngắn, chỉ khoảng 30-45 phút/phim, trong khi phim chiếu rạp tiêu chuẩn thường 80-120 phút.
Tại Việt Nam, vài năm trở lại đây, phim tài liệu được nhiều đơn vị, tổ chức, cá nhân rất tích cực đổi mới sản xuất lẫn tìm kiếm thêm kênh phát hành mới. Một số bộ phim bắt đầu được chiếu rạp. Cách chọn đề tài, chọn dự án sản xuất hướng đến nhu cầu của khán giả hơn. Ngay dung lượng phim cũng có sự thay đổi, thời lượng phim dài gấp đôi, đủ điều kiện để chiếu rạp. Dẫu vậy, sản xuất phim tài liệu để mang doanh thu về vẫn là giấc mơ quá xa vời.
Với những gì đang diễn ra trong đời sống văn hóa văn nghệ, có thể thấy, chúng ta còn đang thiếu rất nhiều những bộ phim tài liệu hay, gây được hiệu ứng mạnh mẽ trong xã hội. Nhưng với tình hình hiện nay, nếu không kịp ứng phó để thay đổi, phim tài liệu sẽ khó cạnh tranh với các thể loại khác. Ngay lúc này, chúng ta cần lưu lại những thước phim tư liệu về con người, về cuộc sống và những đổi thay lớn lao của đất nước, trong những bước chuyển hội nhập không thể cưỡng lại. Nếu không lưu giữ được, sẽ thật đáng buồn nếu một ngày chúng ta lại phải mất tiền đi mua lại của những hãng phim nước ngoài những thứ của chính chúng ta. Suy cho cùng, muốn tạo bước tiến vượt trội cho phim tài liệu nước nhà, các nhà làm phim cần “liều” hơn nữa?