Vắc-xin cũng như các thuốc dùng trong điều trị đều có thể gây ra những phản ứng không mong muốn khi sử dụng, đấy là điều không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, tỷ lệ phản ứng, đặc biệt là các trường hợp phản ứng nặng và tử vong sau tiêm vắc-xin trong thời gian vừa qua đã gây nhiều bức xúc trong xã hội. Làm thế nào để nâng cao chất lượng tiêm chủng, đảm bảo kỹ thuật tiêm chính xác nhất, những dấu hiệu nhận biết khi có các triệu chứng sốc phản vệ và cách xử trí kịp thời khi có phản ứng? Báo SK&ĐS xin trân trọng giới thiệu bài viết của TTND. PGS. TS. Đinh Kim Xuyến, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Tư vấn về sức khỏe cộng đồng.
Thông tin từ hai phía - Mối quan hệ tương hỗ cần thiết
Đối tượng sử dụng vắc-xin lại là những đối tượng rất nhạy cảm vì đa phần là các cháu dưới 1 tuổi hay ở lứa tuổi thiếu niên và được tiêm vắc-xin trong trạng thái đang mạnh khỏe. Bất cứ một sự thay đổi nào về tình trạng sức khỏe của các cháu sau tiêm chủng đều gây bức xúc cho gia đình. Việc thiếu thông tin hai chiều về lợi ích của tiêm chủng và những rủi ro có thể gặp phải cũng như nâng cao sự hiểu biết về trách nhiệm và kỹ năng của bố mẹ chăm sóc trẻ sau mũi tiêm đã là rào cản để có được sự chia sẻ của cộng đồng và gia đình khi có sự cố và duy trì sự ủng hộ của cộng đồng với việc sử dụng vắc-xin.
 Theo dõi ghi chép đầy đủ sổ tiêm chủng và tư vấn cho đối tượng/gia đình có trẻ được tiêm chủng lợi ích và tác dụng không mong muốn có thể xảy ra sau khi tiêm chủng. Ảnh: Mai Linh |
Nhờ có vắc-xin, tỷ lệ mắc và chết do các bệnh có thể bảo vệ bằng vắc-xin giảm hàng trăm lần so với trước đây. Vắc-xin đã hạn chế tối đa những vụ dịch lớn, đồng thời giảm phí tổn rất lớn khi bệnh dịch xảy ra. Tuy nhiên, vắc-xin cũng có những tác dụng không mong muốn và những rủi ro có thể xảy ra khi tiêm chủng như: phản ứng tại chỗ (thường nhẹ và hết nhanh); phản ứng toàn thân (hầu hết khỏi, tỷ lệ nhỏ có thể để lại di chứng nhẹ, đôi lúc có những di chứng nặng có thể dẫn tới tử vong); Tiêm vắc-xin, sinh phẩm rồi mà vẫn bị mắc bệnh (do vắc-xin, do kỹ thuật tiêm/phác đồ, do bảo quản, do cơ địa không đáp ứng...). Nhiệm vụ của ngành y tế là cung cấp đầy đủ vắc-xin an toàn và chất lượng. Cán bộ y tế cần cung cấp thông tin chính xác về vắc-xin, tư vấn, khám chỉ định đúng loại vắc-xin, đúng lịch tiêm chủng cho từng đối tượng, thực hiện đúng phác đồ, kỹ thuật tiêm chủng để đạt hiệu quả cao nhất.
Về phía cộng đồng cần được trang bị những kiến thức cơ bản nhất về vắc-xin, sinh phẩm trong Chương trình Tiêm chủng mở rộng (TCMR) và những vắc-xin ngoài Chương trình TCMR để người dân có thể cùng tham gia, lựa chọn quyết định tiêm chủng loại vắc-xin tốt nhất trong điều kiện có thể. Người được tiêm chủng/người nhà cần cung cấp những thông tin chính xác có liên quan đến an toàn trong tiêm chủng và đáp ứng kháng thể sau tiêm chủng như: tiền sử dị ứng, hen phế quản, chàm, bệnh mạn tính, bệnh di truyền,... nhằm giúp bác sĩ có chỉ định đúng và thận trọng hơn trong việc theo dõi tại nơi tiêm chủng và chỉ dẫn người nhà theo dõi sau tiêm chủng như vậy sẽ phát hiện được sớm và xử lý kịp thời khi có những phản ứng xảy ra.
*Những triệu chứng chính khi xảy ra sốc phản vệ Ngay sau khi tiếp xúc với dị nguyên hoặc muộn hơn, xuất hiện: Cảm giác khác thường (bồn chồn, hốt hoảng, sợ hãi,...) tiếp đó xuất hiện triệu chứng ở một hoặc nhiều cơ quan; Mẩn ngứa, ban đỏ, mày đay, phù quincke; Mạch nhanh nhỏ khó bắt, huyết áp tụt có khi không đo được; Khó thở (kiểu hen thanh quản) nghẹt thở; Đau đầu, chóng mặt, đôi khi hôn mê; Choáng váng, vật vã, giãy giụa, co giật. *Biện pháp xử trí Ngừng ngay vắc-xin, sinh phẩm đang dùng. Cho bệnh nhân ủ ẩm, đầu thấp chân cao, theo dõi huyết áp 10-15 phút/lần (nằm nghiêng nếu có nôn). Thuốc adrenaline theo phác đồ: adrenaline dung dịch 1/1.000 tiêm dưới da ngay sau khi có triệu chứng lâm sàng, liều lượng: 1/2 đến 1 ống ở người lớn, không quá 0.3ml ở trẻ em. Hoặc adrenaline 0.01mg/kg cho cả trẻ em lẫn người lớn; Tiếp tục tiêm adrenaline liều như trên 10 - 15 phút/lần cho đến khi huyết áp trở lại bình thường. Nếu bệnh nhân có biểu hiện sốc nặng đe dọa đến tính mạng phải chuyển cấp cứu ngay đến bệnh viện nơi gần nhất hoặc bệnh viện đã đăng ký thường xuyên.
Trước tiêm chủng:
Người thực hiện tiêm chủng đã được tập huấn về tiêm chủng; Chuẩn bị vắc-xin, sinh phẩm và các dụng cụ thiết yếu cần thiết cho buổi tiêm chủng, đặc biệt hộp chống sốc.
Tư vấn cho đối tượng/gia đình người được tiêm chủng về lợi ích, tác dụng không mong muốn và những rủi ro có thể xảy ra sau khi tiêm chủng.
Khám kỹ đối tượng để loại trừ trường hợp có chống chỉ định và chỉ định phù hợp theo hướng dẫn sử dụng đối với từng loại vắc-xin, sinh phẩm.
Khi tiêm chủng: Thực hiện đúng 8 bước cơ bản:
- Rửa tay bằng nước sạch và xà phòng.
- Kiểm tra lọ/ống vắc-xin: nhiệt độ, hạn sử dụng.
- Mở lọ/ống vắc-xin, sinh phẩm.
- Kiểm tra lọ/ống nước hồi chỉnh (chỉ sử dụng nước hồi chỉnh cùng loại vắc-xin, sinh phẩm cùng nhà sản xuất).
- Mở lọ/ống nước hồi chỉnh.
- Hút nước hồi chỉnh vào bơm tiêm pha hồi chỉnh.
- Pha nước hồi chỉnh vào vắc-xin, sinh phẩm. Bỏ bơm và kim tiêm pha nước hồi chỉnh vào hộp an toàn sau khi đã sử dụng
- Tiêm vắc-xin, sinh phẩm: sát trùng da nơi tiêm, tiêm đúng kỹ thuật, đúng vị trí, dùng bông khô sạch ấn vào nơi tiêm nếu chảy máu.
Một số nguyên tắc cần chú ý:
Khi tiêm vắc-xin, sinh phẩm:
Khi lấy vắc-xin sinh phẩm vào bơm tiêm không chạm vào nút cao su; Không lấy không khí vào bơm tiêm trước khi hút vắc-xin, sinh phẩm. Vắc-xin sau khi pha hồi chỉnh phải bảo quản ở 2 - 80C và chỉ sử dụng trong 4 - 6 giờ. Sử dụng một bơm kim tiêm vô trùng cho mỗi lần pha hồi chỉnh. Tiêm chủng nhiều loại vắc-xin, sinh phẩm trong một buổi tiêm chủng: Có thể tiêm nhiều loại vắc-xin trong một buổi tiêm nhưng phải khác vị trí, không được tiêm cùng một bên đùi hoặc tay. Chuẩn bị tất cả các mũi tiêm để tiêm lần lượt, tuyệt đối không trộn các loại vắc-xin, sinh phẩm trong một bơm tiêm. Dùng bơm tiêm tự khóa. Không kéo pít tông lại phía sau xem có máu không. Bỏ nắp đậy kim vào hộp an toàn ngay, không đậy lại nắp kim.
Sau khi tiêm chủng:
Theo dõi sức khỏe người được tiêm chủng tối thiểu 30 phút tại cơ sở tiêm chủng. Hướng dẫn chăm sóc tại nhà 24 giờ theo quy định (tốt nhất là phát cho đối tượng tiêm/người nhà bản nội dung hướng dẫn theo dõi sau tiêm chủng). Ghi chép phiếu tiêm chủng, sổ tiêm chủng: Ghi đầy đủ ngày tiêm chủng vắc-xin, sinh phẩm vào phiếu tiêm chủng và trả lại phiếu cho người/người nhà được tiêm chủng; Ghi ngày tiêm đối với từng loại vắc -xin, sinh phẩm đã tiêm vào sổ tiêm chủng.
Xử lý những lọ/ống vắc-xin sinh phẩm y tế còn lại sau tiêm chủng:
Những lọ vắc-xin, sinh phẩm chưa mở được bảo quản ở nhiệt độ 2-80C để dùng trước trong buổi tiêm sau. Các lọ vắc-xin, sinh phẩm đã mở phải lập biên bản hủy. Lưu giữ lọ vắc-xin, sinh phẩm và nước hồi chỉnh đã sử dụng trong vòng 14 ngày, sau đó hủy. Xử lý bơm kim tiêm còn lại sau tiêm chủng: Những bơm kim tiêm chưa sử dụng phải bảo quản vô trùng theo quy định để sử dụng lần sau. Những bơm kim tiêm đã sử dụng phải lưu giữ trong vòng 14 ngày, sau đó hủy.
TTND. PGS. TS. Đinh Kim Xuyến (Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Tư vấn về sức khỏe cộng đồng)