Năm 1962, bộ phim Con chim vành khuyên ra đời khiến khán giả cả nước rung động. Bối cảnh trong phim là túp lều của một gia đình có hai cha con bên bờ sông. Người cha chèo đò chở cán bộ cách mạng qua sông, cô con gái tên Nga thường thả diều hoặc nhảy dây làm tín hiệu an toàn cho bộ đội vượt sông. Trong một lần bị địch phát hiện, trước khi chết giữa làn đạn kẻ thù, Nga kịp thả con chim vành khuyên mình nuôi nấng bấy lâu về lại bầu trời.
Hình ảnh xúc động ở cuối phim ám ảnh nhiều thế hệ khán giả về sự bi hùng của con người Việt Nam trong chiến tranh. Người đóng vai cô con gái là NSƯT Tố Uyên. Khi vào vai Nga, bà mới 13 tuổi. Hơn 50 năm sau, ở tuổi gần 70, nghệ sĩ Tố Uyên ngậm ngùi ôn lại những thăng trầm của cuộc đời mình gắn liền với vai diễn trong bộ phim kinh điển.
Khi sinh hoạt tại Nhà văn hóa thành phố Hà Nội, nữ nghệ sĩ được đạo diễn Nguyễn Văn Thông chú ý cho vai Nga trong phim Con chim vành khuyên. Tố Uyên kể rằng bà phải vượt qua vài chục ứng viên nặng ký khi đạo diễn thử thách diễn xuất. Vì vậy lúc được nhận vai, diễn viên nhí diễn xuất hết mình, bất chấp khó khăn.
"Tôi phải học chèo đò, học bơi, học hái dâu để nhập vai. Lúc đó không hiểu động lực nào khiến tôi có thể tự mình diễn cảnh nhảy từ trên cây xuống nước hay lăn dọc triền đê mà phía dưới chỉ có ít rơm chắn cho đỡ đau", nghệ sĩ nhớ lại những ngày đóng Con chim vành khuyên.
 |
|
Tố Uyên năm 13 tuổi trong phim "Con chim vành khuyên". |
Sau ba tháng lăn lộn đóng phim, tiền ăn, ở do đoàn phim lo, thù lao cho vai Nga đủ để nghệ sĩ mua một con gà và chục trứng về làm quà cho gia đình. Nhưng điều lớn hơn bà nhận được là sự nổi tiếng ở tuổi còn rất trẻ. Con chim vành khuyên giành giải đặc biệt của ban giám khảo Liên hoan phim Quốc tế Carlovy Vary (Tiệp Khắc) năm 1962.
Sau thành công của bộ phim, nghệ sĩ theo học trường múa rồi trở thành diễn viên của hãng phim truyện Việt Nam. Bà tiếp tục góp mặt trong nhiều bộ phim kinh điển như Nổi gió, Chung một dòng sông, Vợ chồng anh Lực, Sao biển...
Sự nổi tiếng quá sớm ở tuổi 13 đem đến cho Tố Uyên nhiều hạnh phúc cũng như khổ đau.
Ngoài tình cảm của khán giả, Tố Uyên còn hạnh phúc vì có mối tình nên thơ với nhà thơ Lưu Quang Vũ. Nhà cả hai ở gần nhau, lại cùng sinh hoạt trong đội văn nghệ nên thân thiết. Khi Tố Uyên học ở trường múa, Lưu Quang Vũ đi bộ đội. Sự xa cách được kéo gần qua những lá thư gửi cho nhau. Trong những tâm sự của mình, Lưu Quang Vũ luôn gọi Tố Uyên là "bé Nga của anh" hay "con ong đen có đôi mắt xanh".
Cuối năm 1969, họ làm lễ thành hôn. Khi Tố Uyên mang bầu bé Kít (sau này là nhà báo Lưu Minh Vũ), mỗi ngày Lưu Quang Vũ đèo vợ đi làm bằng chiếc xe đạp cà tàng. Hai vợ chồng thường ghé vào quán cafe ngồi nhâm nhi. Lưu Quang Vũ ngắm Tố Uyên say đắm rồi làm thơ tặng vợ.
"Giữa bao chàng trai hâm mộ, tôi chọn Vũ vì chúng tôi thân thiết từ bé. Tôi nhận thấy Vũ có tài từ những ngày đó. Trong tình yêu, hiếm có ai yêu cuồng nhiệt và thiết tha như Vũ", Tố Uyên hoài niệm.
Thế nhưng niềm hạnh phúc không kéo dài. Khi con trai đầu lòng ra đời cũng là lúc chuyện tình Tố Uyên - Lưu Quang Vũ đối mặt với giông bão cuộc đời. Nữ nghệ sĩ kể khi đó chồng mình mới xuất ngũ chưa có việc làm còn bà thì xa nhà đóng phim liên miên. Đồng lương diễn viên không đủ trang trải cuộc sống, việc chăm lo cho con trai phải nhờ nhiều vào sự giúp đỡ của hai bên gia đình.
Đang ở hào quang của nghiệp diễn, Tố Uyên gặp nhiều sự ghen ghét, ganh tỵ. Bủa vây quanh họ còn là những lời gièm pha rằng sao Tố Uyên xinh đẹp và tài năng lại làm vợ một người chỉ biết làm thơ như Lưu Quang Vũ. Sự non trẻ của cả hai đã khiến họ để tuột mất hạnh phúc trước dư luận nghiệt ngã. Lưu Quang Vũ lặng lẽ chở vợ ra tòa ly hôn. Trong bài thơ tặng Tố Uyên trước giờ chia tay, cố nhà thơ đề cập đến lý do tan vỡ của hai người: "Những gì em cần, anh chẳng có. Em không màng những ngọn gió anh trao".
 |
|
NSƯT Tố Uyên tại Liên hoan phim Việt Nam 2015. |
Sau ly hôn, Tố Uyên bắt đầu chuỗi ngày gian nan nuôi con một mình. Sự thiếu thốn về vật chất không đau đớn bằng những tổn thương tinh thần khi một thời gian không lâu sau cuộc ly hôn, Lưu Quang Vũ về chung sống với nữ sĩ Xuân Quỳnh. Thuở tình yêu chớm nở, trong một bức thư gửi Tố Uyên, Lưu Quang Vũ có nhắc đến sự ủng hộ của "chị Quỳnh" (nhà thơ Xuân Quỳnh) dành cho tình cảm của hai người. Không ngờ sau này, người hàng xóm thân thiết của cả hai lại trở thành vợ sau của Lưu Quang Vũ. Tố Uyên kể hàng ngày bà vẫn phải chứng kiến hạnh phúc của chồng cũ và người phụ nữ khác ở ngôi nhà ngay sát vách.
"Tôi chia tay Vũ khi trong lòng vẫn còn yêu nên không đau khổ sao được khi chứng kiến người mình yêu chung sống với người khác".
Nữ diễn viên cho biết ban đầu bà kiên cường sống cạnh căn phòng của Xuân Quỳnh - Lưu Quang Vũ như một cách rèn luyện sự mạnh mẽ. Sau hai năm, không chịu nổi đau khổ, Tố Uyên chủ động chuyển nhà đi, chính thức chấp nhận việc Lưu Quang Vũ không còn thuộc về mình. "Tôi từng bế Lưu Minh Vũ vào Nam rồi lại quay ra. Nhiều lúc tiền hết, con ốm đau, cơ quan kỷ luật không lý do, tôi chỉ muốn tự tử cho thoát khỏi những đau khổ của kiếp này", nghệ sĩ cười với đáy mắt đỏ hoe.
Khi Tố Uyên tâm sự những điều này, nghệ sĩ Đức Lưu - người nổi tiếng với vai Thị Nở trong phim Làng Vũ Đại ngày ấy - ngồi cạnh đã lấy khăn chấm nước mắt nhiều lần.
"Tố Uyên đã hy sinh rất nhiều cả trong sự nghiệp và đời sống tình cảm để đổi lấy bình yên cho hai mẹ con. Uyên lành tính, không ưa bon chen. Một mình nuôi con đã vất vả, cô ấy vẫn chăm con giúp bạn. Con của nhiều nghệ sĩ, giáo sư văn học giờ đã gần 40 tuổi, khi bé đều từng được Tố Uyên chăm sóc", nghệ sĩ Đức Lưu kể.
Đau khổ, tuyệt vọng là thế, Tố Uyên chia sẻ, bà vẫn không ngừng yêu Lưu Quang Vũ.
Tố Uyên nói sau khi ly hôn, có vài cuộc tình thoảng qua nhưng Quang Vũ vẫn là người đàn ông khiến bà đau đáu mỗi ngày. Trong chiếc túi ngổn ngang đồ đạc của Tố Uyên, có rất nhiều ảnh cả gia đình ba người cười rạng rỡ bên nhau. Nghệ sĩ cho biết bà luôn mang theo ảnh chồng cũ và con trai như một cách để thấy họ mãi ở bên mình.
 |
|
Từ trái qua: Cố nhà thơ Lưu Quang Vũ cùng con trai Lưu Minh Vũ và người vợ đầu - NSƯT Tố Uyên. |
"Ngày biết tin Lưu Quang Vũ chết, tôi chạy thẳng vào nhà xác bệnh viện, bật nắp quan tài, cầm lấy tay anh ấy khóc không thành lời. Lúc đó, tôi chỉ ao ước có phép màu khiến Vũ sống lại, dù anh sống với ai tôi không quan tâm nữa. Vũ còn quá trẻ, tài năng đang độ chín", nghệ sĩ Tố Uyên ngậm ngùi nói về khoảnh khắc nhìn mặt chồng lần cuối.
Trong vở kịch Nàng Sita của Lưu Quang Vũ có cảnh đôi trai gái vì yêu nhưng không đến được với nhau. Họ đã hẹn chung đôi ở kiếp sau. Chẳng may cô gái chết trẻ, chàng trai là người tự tay chôn cất người yêu trong đau đớn. Tố Uyên bảo vở kịch vận vào đời Lưu Quang Vũ và bà. Chỉ khác ngoài đời, cô gái là người ở lại tiễn đưa chàng trai về với đất. Trong những tháng ngày đau khổ cùng cực, Tố Uyên đã viết: "Tiễn anh đi rồi, em chỉ còn một nửa. Một nửa mặt hồ chia xa, một nửa tiếng chim đang hót".
Giờ đây ở tuổi gần 70, Tố Uyên chọn sống lặng lẽ, bỏ lại hào quang quá khứ sau lưng. Bà tìm niềm vui trong vai trò người đảm trách những dự án khuyến học nông thôn, đem kiến thức tin học đến với nhiều trẻ em vùng sâu, vùng xa.