Bệnh lý giác mạc (GM) là một trong những nguyên nhân chính gây mù lòa ở nước ta. Ước khoảng trên 200.000 người mù do bệnh lý GM cần được ghép GM. Với những trường hợp mù do bệnh GM, cách duy nhất có thể phục hồi thị lực cho người bệnh là ghép GM. Ðây là một trong những phẫu thuật ghép mô được thực hiện sớm nhất và có tỷ lệ thành công cao trong số các phẫu thuật ghép mô.
Ở nước ta, từ năm 1950, những ca ghép GM đầu tiên đã được thực hiện. Sau đó, do nguồn GM hiến rất ít nên phẫu thuật ghép GM không được thực hiện thường xuyên.
 Một ca phẫu thuật ghép giác mạc tại BV Mắt Trung ương. |
Giai đoạn 1962 - 1971, trong điều kiện thời chiến, thiếu thốn về thuốc men, dụng cụ phẫu thuật, GM, GS. Nguyễn Trọng Nhân và cộng sự đã thực hiện 129 ca phẫu thuật ghép GM với các kỹ thuật ghép GM như ghép lớp (ghép nông) và ghép xuyên. Trên cơ sở phẫu thuật ghép GM của D. Miopxki và I. Ivanop, GS. Nguyễn Trọng Nhân đã cải biên và đưa ra phẫu thuật ghép GM nông xuyên. Phẫu thuật này vừa kết hợp những ưu điểm của phẫu thuật ghép GM lớp và ghép GM xuyên. Phẫu thuật đặc biệt có ích trong ghép điều trị những mắt loét GM hoại tử rộng, giúp bảo tồn nhãn cầu và thị lực trong những trường hợp mà trước kia phải múc nội nhãn.
Đến những năm 1980, việc ứng dụng vi phẫu đã cải thiện đáng kể kết quả ghép GM. Trong giai đoạn này, hai ca ghép GM nhân tạo đầu tiên đã được thực hiện ở nước ta. Việt Nam đã nghiên cứu, thực hiện được hầu hết các kỹ thuật ghép GM trên thế giới: ghép GM lớp, ghép GM xuyên và ghép GM nông - xuyên. Từ năm 2002 - 2011, tại Bệnh viện Mắt Trung ương đã có 1.016 bệnh nhân (với tổng số 1.049 mắt) được ghép GM, tìm lại ánh sáng. Phẫu thuật ghép GM xuyên cũng đã được áp dụng thành công tại Bệnh viện Mắt ở TP. Hồ Chí Minh, Huế…
Vì phẫu thuật ghép GM xuyên, nông - xuyên đều thay thế toàn bộ GM nên trong khi mổ, các phẫu thuật viên phải mở toàn bộ GM, có nguy cơ bị các biến chứng như tổn thương thể thủy tinh, dính mống mắt, tăng nhãn áp sau mổ, nguy cơ xuất huyết tống khứ… Việc thay thế toàn bộ GM làm cho nguy cơ thải ghép cao hơn, thị lực phục hồi sau ghép chậm... Đây cũng là lý do mà các nhà nhãn khoa trên thế giới cải tiến để áp dụng rộng rãi ghép GM lớp, ghép chọn lọc GM: chỉ thay thế phần GM tổn thương, giữ nguyên phần GM lành của bệnh nhân.
Ứng dụng tiến bộ trong ghép GM của thế giới, từ năm 2008, Bệnh viện Mắt Trung ương đã triển khai thành công phẫu thuật ghép GM lớp trước sâu, phẫu thuật ghép GM nội mô. Với hai kỹ thuật ghép lớp này, thị lực phục hồi sớm hơn và lâu dài hơn so với ghép GM xuyên. Việc thay thế có chọn lọc GM làm giảm tỷ lệ thải ghép và tạo nên một lựa chọn hữu hiệu trong điều trị bệnh lý nhu mô, nội mô GM. Đây là một bước tiến mới góp phần hoàn thiện hơn phẫu thuật ghép GM ở Việt Nam hiện nay.
Ngân hàng mắt đầu tiên ở Việt Nam
Trở ngại lớn nhất đối với sự phát triển phẫu thuật ghép GM là không có GM người hiến. Từ những năm 70 thế kỷ trước, ngành mắt đã nhận rõ tầm quan trọng của ngân hàng mắt (NHM) đối với sự phát triển của phẫu thuật ghép GM. Tuy nhiên, do chưa có điều kiện về nhân lực, vật lực, chưa đủ hành lang pháp lý nên NHM phải dừng ở trạng thái “thai nghén”.
Năm 2006, Luật Hiến ghép mô và bộ phận cơ thể người, hiến và lấy xác đã chính thức được Quốc hội thông qua, là một trong những điều kiện quan trọng để đẩy nhanh tiến độ xây dựng NHM thuộc BV Mắt Trung ương. Được sự quan tâm của Bộ Y tế, sự giúp đỡ của tổ chức ORBIS quốc tế, tháng 5/2009, NHM đầu tiên ở Việt Nam chính thức được thành lập và đi vào hoạt động.
Đến nay, đã có hơn 30.000 người đăng ký hiến tặng GM. NHM thuộc BV Mắt Trung ương đã thu nhận được 298 GM từ 152 người hiến trong nước. Bên cạnh đó, NHM còn hợp tác với các NHM quốc tế để có nguồn GM từ nước ngoài. Dù số lượng GM mà NHM thu nhận hiện vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu ghép GM trong nước, nhưng đây cũng là những thành công khởi đầu rất đáng mừng, đánh dấu một mốc son mới trong sự phát triển phẫu thuật ghép GM ở nước ta, mở ra cơ hội tìm lại ánh sáng cho người mù do bệnh lý GM.
PGS.TS. Ðỗ Như Hơn (Giám đốc Bệnh viện Mắt Trung ương)