Đến hẹn lại lên, vào khoảng thời gian từ sau Tết Nguyên đán đến hết tháng ba âm lịch hàng năm, ở vùng người Mông tại 4 huyện vùng cao phía Bắc Hà Giang lại xảy ra tình trạng ngộ độc chết người do ăn cùng một loại thực phẩm làm từ ngô. Thông tin từ cuộc họp của Ban chỉ đạo VSATTP tỉnh Hà Giang vừa qua cho biết, mỗi năm, trên địa bàn tỉnh này xảy ra hàng chục vụ ngộ độc thực phẩm chủ yếu là do ăn ngô mốc. Thống kê trong năm 2014, tại địa phương này đã xảy ra 8 vụ ngộ độc với 37 người mắc và 9 người tử vong. Làm gì để hạn chế những cái chết đã được báo trước?
Ngô mốc - Thủ phạm giết người
Ngô là loại ngũ cốc được gần ba mươi vạn người Mông Hà Giang sử dụng làm lương thực chính hàng ngày. Nhưng tình trạng xảy ra ngộ độc chỉ được ghi nhận ở một số gia đình và rải rác ở tất cả 4 huyện vùng cao. Thời gian xảy ra ngộ độc cũng mang tính chu kỳ hàng năm trong khoảng từ sau Tết Nguyên đán đến tháng ba âm lịch.
Thói quen ăn bột ngô mốc rất có hại cho sức khỏe, nguy hiểm đến tính mạng.
Chị Trần Thị Nhị - Trưởng phòng Truyền thông, Trung tâm Y tế huyện Đồng Văn - địa phương có nhiều vụ ngộ độc bột ngô mốc cho biết: "Thực phẩm là nguyên nhân gây ra các vụ ngộ độc lại là bánh trôi ngô. Nó làm từ những hạt ngô nếp ngâm trong nước cho đến khi có vị chua mới xay rồi cho vào túi vải treo trên gác bếp. Khi nào ăn thì nặn ra thành từng viên tròn nhỏ bỏ vào nồi nước nấu cùng đường đỏ. Nhà khá giả mỗi khi Tết đến cũng ngâm vài chục cân ngô để làm bánh ăn dần và biếu những người thân. Nó quý như phong tục người Kinh làm bánh chưng vậy".
Theo ông Nguyễn Trần Tuấn - Phó Giám đốc Trung tâm Y tế dự phòng tỉnh: "Để ngâm chua được hạt ngô cũng mất khoảng từ 10 - 15 ngày. Nhưng để bột ngô sau khi xay cho đến lúc lên nấm mốc cũng chỉ mất khoảng từ 3-5 ngày đối với thời tiết lạnh, 1-3 ngày vào lúc trời nắng nóng. Khi người dân ăn phải bánh trôi được làm từ bột ngô mốc thường có các biểu hiện nhức đầu, chóng mặt, buồn nôn, nôn, đau bụng, rối loạn các chức năng gan, thận, hô hấp và tử vong rất nhanh chỉ sau khoảng 8-48 giờ".
Trao đổi về vấn đề này, BS. Nguyễn Như Chưởng - Chi cục trưởng Chi cục ATVSTP tỉnh cho biết: "Dựa trên tỷ lệ hộ đói nghèo, trình độ dân trí thấp để đổ lỗi đó là nguyên nhân chính dẫn đến các vụ ngộ độc thì cũng chưa hẳn đã đúng. Điển hình như vụ xảy ra vào tháng 6/2014 tại xóm Hấu Chua, xã Giàng Chu Phìn (Mèo Vạc), cả 3/3 người ăn đều tử vong lại xảy ra tại một gia đình khá giả trong xóm. Bản thân ông Giàng Sìa Sính - chủ hộ cũng là công an viên, đã từng được tập huấn và có trách nhiệm tuyên truyền cho người dân về phòng chống ngộ độc bột ngô mốc, nhưng ông cũng chính là người đem bột ngô mốc đi nấu ăn và tử vong. Hay vụ ngộ độc xảy ra tại xóm Nhù Xa (xã Thài Phìn Tủng, huyện Đồng Văn) làm 15 người mắc, 3 người tử vong; vụ ngộ độc tại Lùng Vài, xã Cán Tỷ (Quản Bạ) làm 11 người mắc, 4 người tử vong... Các vụ đông người này đều xảy ra trong quá trình chủ hộ làm tiệc thết đãi anh em họ hàng, làng xóm".
Bên cạnh đó, ông Nguyễn Như Chưởng cho biết thêm, không thể phủ nhận tác nhân của sự nghèo đói, phong tục tập quán mất vệ sinh trong bảo quản, ăn uống, chế biến bột ngô. Thực tế cho thấy, các địa bàn xảy ra ngộ độc đều nằm trong 4 huyện nghèo ở các thôn bản xa xôi, giao thông đi lại hiểm trở, cách xa trung tâm xã, huyện vài chục cây số. Đây là địa bàn mà tỷ lệ người Mông chiếm tới trên 80% dân số và cũng hơn 90% trong số đó nằm trong diện đói nghèo.
Những vụ ngộ độc thường xảy ra vào thời điểm giáp hạt "tháng ba ngày tám" nên ngoài việc lên rừng tìm củ sắn củ mài, rau rừng làm lương thực chính thì việc tiếc của sử dụng những nắm bột ngô bị mốc để chống đói cũng khó lòng tránh khỏi. Có những vụ bản thân gia đình bị ngộ độc chết người cũng không có bột ngô để ăn mà họ được cho, biếu của người thân, hàng xóm. Có những người biết là ăn bột ngô mốc sẽ dẫn đến ngộ độc nhưng vẫn cố tình ăn thử, ăn trong lúc cơn đói không đừng được...
Những mẫu bột ngô mốc thu giữ tại huyện Yên Minh, Quản Bạ
Bài toán sinh mạng đang khát lời giải
Ông Trần Đức Quý - Phó Chủ tịch UBND tỉnh Hà Giang cho biết: Sử dụng bánh trôi ngô là phong tục tập quán truyền đời của người Mông vùng cao cực Bắc Hà Giang. Do đó, cùng với các biện pháp tuyên truyền khuyến cáo người dân không ăn bột ngô mốc, thanh kiểm tra, thu giữ gắt gao thì việc nghiên cứu quy trình bảo quản, chế biến để tìm ra độc tố gây ngộ độc cũng là lời giải quan trọng, từ đó tìm các giải pháp khoa học can thiệp, bài trừ từ khi nó chưa phát sinh, hay tìm ra các biện pháp "hóa giải" khi nó đã được đưa vào cơ thể người, giúp ngành y tế cứu chữa kịp thời, giảm tỷ lệ tử vong. Đây là những giải pháp đã và đang được UBND tỉnh, Sở Y tế, Sở Khoa học công nghệ nhiều lần đặt lên bàn hội thảo và kêu gọi nhiều nhà khoa học nghiên cứu từ những năm 2004. Cùng với đó, những sáng kiến ngắn hạn đã và đang được chính quyền địa phương triển khai mạnh mẽ như: mở các chiến dịch truyền thông, làm mẫu sơ cứu người bị ngộ độc bằng ngôn ngữ địa phương; thành lập các đoàn kiểm tra liên thôn, xã, huyện để đến từng nhà lục tìm, thu giữ, tiêu hủy bột ngô mốc ngay tại các hộ gia đình; đưa công tác truyền thông vào trong trường học, mỗi học sinh tại trường dân tộc nội trú phải ký cam kết tuyên truyền cho gia đình không sử dụng bột ngô mốc... Cũng theo ông Trần Đức Quý, hoạt động truyền thông, tăng cường công tác thanh kiểm tra, thu giữ bột ngô mốc vẫn đang được đặt lên hàng đầu. Cùng với đó, để giảm thiểu tình trạng này, ông cũng khuyến cáo người dân tuyệt đối không nên ăn thức ăn có mùi vị lạ, bột ngô lên men, lên nấm mốc.
Còn chị Hoàng Thị Doan - cán bộ Trung tâm Y tế huyện Quản Bạ, người trực tiếp tham gia những chiến dịch truyền thông và truy lùng bột ngô mốc cho hay: "Có nhiều nhà thấy cán bộ đến còn đem bột ngô mốc cất giấu trong chum, vại, thậm chí treo cao, giấu trên mái nhà. Khi bị thu giữ còn chống đối, giằng co, nói dối để giữ lại nên tập trung nhiều nhân lực cũng rất khó đạt hiệu quả tối đa".
Trong 26 vụ ngộ độc thực phẩm được ghi nhận tại tỉnh Hà Giang từ năm 2007 đến 2014 thì có tới 19 vụ ngộ độc do ăn phải bánh trôi làm từ bột ngô mốc với 105 người mắc làm 43 người chết. Trong đó, 8/19 vụ có tỷ lệ người chết chiếm 100% trong tổng số người bị ngộ độc. Ðịa phương xảy ra ngộ độc nhiều nhất là huyện Mèo Vạc, chiếm 10/19 vụ, 20/43 người chết. Nhiều vụ cả gia đình bị ngộ độc chết hết người lớn, chỉ còn lại trẻ con. Có gia đình lại chết hết trẻ con, chỉ còn lại người lớn. Ðiều đau lòng hơn là trong tổng số 105 người bị ngộ độc do ăn bánh trôi ngô mốc thì có tới 56 trẻ em và 23/43 ca tử vong là trẻ dưới 15 tuổi, trong đó có 2 trẻ mới ở lứa tuổi 18 tháng.
Bài và ảnh: Kim Huệ
