Ví như cái sân vận động mới khánh thành với sức chứa hai vạn người được vội vã thi công ngày đêm không nghỉ để kịp làm nơi hành lễ; ví như mấy con đường mới, mấy hoa viên mới, mấy cảnh quan đô thị mới...
Nhưng lại buồn bởi mỗi lần đi qua nút giao thông đầu cầu sông Đăk Bla, lại thấy thiếu vắng đi những hàng cây vông đồng (mà do cách phát âm ở đây, bà con quen gọi cây "dông") cổ thụ sum suê hàng trăm năm tuổi đã gắn bó với vùng đất này kể từ ngày thành lập.
Nói mấy cây "dông" này đã 100 năm tuổi thì thật ra cũng chưa lấy gì làm chứng cứ khẳng định, nhưng theo phép so sánh, đối chiếu, thì nó cũng đã chừng trăm tuổi, thậm chí có dư. Ấy là dựa theo nhiều tư liệu, trong đó có bài viết Lược khảo về tỉnh Kon Tum của tác giả T.D.N (in song ngữ Pháp - Việt) in trên Nam Phong tạp chí số 74, tháng 8/1923, tức sau ngày thành lập tỉnh Kon Tum 10 năm. Bài viết có đoạn: "Từ An Khê sắp lên, chỉ đi quanh queo mãi trong rừng, hai bên đường không hàng quán, cửa nhà, ruộng nương gì cả. Thỉnh thoảng, hoặc một cái túp Mọi bên sườn núi, hoặc một đoàn xe bò ở trên về, hoặc năm ba tên lính trạm thấy bóng người chạy ra ngó, chỉ có thế là thú giải trí cho lộ khách, mà lộ khách trong những lúc ấy hồi tỉnh lại mới biết rằng làm con người đứng trong vũ trụ không có đồng thanh, đồng khí thời thiệt khó chịu lắm vậy. Nhưng đi quanh queo mãi rồi cũng phải đến Kon Tum. Con đường xa, lộ khách đã trông thấy mấy cái nóc nhà quan. Gần lại đôi ba dãy cây vông hiện ra làm cho lộ khách tưởng sắp đến một nơi đô hội lớn. Lộ khách qua khỏi đò sông Bla, thế là đến Kon Tum vậy".
Đoạn văn cho thấy năm 1923 đã có dãy cây "dông" ấy rồi. Thử tưởng tượng, lúc bấy giờ bờ sông hãy còn bị che chắn bởi cây cối, lau lách rậm rạp hoang sơ (như cảnh dọc đường tác giả miêu tả) mà từ xa xa bên kia bờ đã thấy bóng cây, chứng tỏ dãy "dông" đã cao lớn. Điều này chứng tỏ chúng đã được trồng trước đó nhiều năm. Và, ngay từ thời đó mà vông đã sum suê vạm vỡ, tỏa bóng um tùm đến nỗi khiến cho lộ khách "tưởng sắp đến một nơi đô hội lớn"! (Dĩ nhiên đô thị Kon Tum lúc bấy giờ, qua nhiều tư liệu, ai cũng biết rằng còn nhỏ bé sơ sài, nhưng chỉ vì những hàng vông to cao xanh tốt mà "lộ khách" nhầm tưởng đã là nơi tụ cư lâu đời, phát triển phồn thịnh lắm, thì lại thêm một minh chứng rằng vông đã có từ rất sớm.
 Nhà Công sứ Kon Tum bên bóng hai cây "dông". (Ảnh tư liệu của Văn khố Hội Thừa sai Hải ngoại Paris) . |
Một bức ảnh hiếm hoi còn lưu tại Văn khố của Hội Thừa sai Hải ngoại Paris (in trong sách Người Ba-na ở Kon Tum) chụp nhà Công sứ Kon Tum nửa đầu thế kỷ XX được bao bọc hai bên là những gốc "dông" cao lớn tỏa bóng mát xùm xòa rậm rạp, minh chứng cho câu tả cảnh "mấy nóc nhà quan" ở bên "đôi ba dãy cây vông" mà tác giả T.D.N đã nói. Và hình ảnh đó cũng là một minh chứng cho "tuổi tác" của những gốc "dông" vào thời đó. Như vậy, đến 2013 thì những "cư dân thực vật" này của Kon Tum cũng đã chừng trăm năm tuổi.
Ngày nay, thành phố Kon Tum được quy hoạch mở rộng sang phía bờ Nam, nên sông Đăk Bla trở thành điểm trung tâm, chứ cách đây mới chừng mươi năm, chỗ bờ sông có mấy dãy "dông" ấy, ngay lúc "khai sơn phá thạch" Kon Tum được coi là "cửa ngõ" ra vào thành phố. Mà thời ấy nơi đây đúng là "trung tâm" thật. Các cơ quan "đầu não" của Kon Tum đều đặt tại đây. Từ nhà Công sứ, nhà Phó sứ, nhà Quản đạo, nhà Giám binh, nhà Dây thép (Bưu điện), đồn lính khố xanh, nhà cảnh sát... đến cả nhà tù (ngục Kon Tum) cũng đều tập trung quanh bên cạnh hoặc dưới bóng những dãy "dông" sum suê ấy. Ở đấy ngày xưa là bến đò, rồi có cầu (qua các đời cầu tre, cầu gỗ, cầu sắt, cầu bê tông). Qua đò, qua cầu là gặp ngay bóng "dông" tỏa mát ôm trùm. Nó thân thuộc với người Kon Tum đến độ mọi người từng nói vui với nhau rằng ở Kon Tum đều là "người Việt gốc... dông"!
Câu nói vui ấy là có ý chỉ nhiều sinh hoạt thường ngày ở đây đều gắn liền với bóng mấy hàng "dông". Đón đò, đón xe cũng ở gốc "dông"; làm lụng đi về cũng ngang qua gốc "dông"; lỡ độ đường nghỉ chân chốc lát cũng ở gốc "dông"; đi đâu xa lâu ngày trở về, xa xa bên kia cầu thấy thấp thoáng bóng "dông" là coi như đến nhà, mừng vui khôn tả!...
Ấy là nói về dân chúng. Có thể tưởng tượng thêm, ngày xưa, các tù nhân nói chung, tù chính trị nói riêng, của nhà ngục Kon Tum gần đó, mỗi lần bị lùa qua sông để làm "cỏ - vê" (lao động khổ sai) sẽ háo hức thế nào khi ngang qua bóng mấy hàng "dông" để mong hưởng được chút mát mẻ sau buổi làm cực nhọc! Kể cả các "quan" nữa! Những người buổi đầu lên trị nhậm Kon Tum trong "mấy nóc nhà quan" kia, chắc chắn cũng đã từng ngắm nghía cảnh này, nghỉ ngơi thư giãn dưới bóng "dông" này, để bàn bạc, nghĩ cách mở mang, phát triển một Kon Tum còn sơ khai thời ấy!...
Thần hồn của cây cối đã gắn bó với người Việt ta từ tận xa xưa, dọc dài từ Bắc chí Nam. Hình ảnh, bóng dáng những "cây đa đầu làng", "hoa gạo hồng giữa xóm", những "lũy tre đầu làng", "rặng duối cuối thôn"; những "bóng cây kơ-nia", "bóng dừa trong gió"... luôn nằm trong tiềm thức của quần chúng nhân dân xưa nay. Đó chính là biểu thị hình ảnh một quê nhà - quê hương, một tinh thần - tâm thức; thậm chí, một tâm linh - linh thức của bao thế hệ công dân. Nó luôn sáng đẹp lung linh trong bao nhiêu ca dao dân ca, bao nhiêu sáng tác thơ văn nhạc họa cổ kim...
Hôm nay, nơi sum suê như "đô hội lớn" ấy, cái biểu tượng tâm thức quê hương của Kon Tum ấy đã trống huơ trống hoác với cảnh tượng "hoa chăm, cỏ xén, lối phẳng, cây trồng/dải nước trong giả dòng suối chẳng thông dòng/len dưới nách những mô gò thấp kém..." (thơ Hổ nhớ rừng của Thế Lữ) của một hoa viên "đồng phục" bao hoa viên, vòng xuyến khác. Nó mất hẳn rồi cái nét đặc trưng Kon Tum đã từng tồn tại trăm năm!
Cái hụt hẫng nó để lại cho lòng người Kon Tum không biết nói sao cho tường. Có thể lấy làm ví dụ bằng lời tâm sự của cô bé Y Pheo, nhân viên một công ty du lịch, người dân tộc Jarai ở xã Ya Chim cách thành phố Kon Tum 20 cây số, nói về lần đầu tiên bắt gặp cảnh không còn thấy bóng cây "dông": "Một hôm từ nhà cháu đi thành phố. Mải chăm chú quan sát đường để điều khiển xe, không để ý xung quanh. Khi qua khỏi cầu cháu vội dừng khựng lại, tưởng mình lạc đường! Định thần một chặp cháu mới biết mình không lạc mà chỉ vì mất bóng mấy cây "dông" thân thuộc! Về nhà kể cho bố mẹ nghe. Mặc dù đã biết chuyện, nhưng tuần sau cháu chở mẹ đi thành phố, ngồi sau xe mẹ ngỡ ngàng bảo "Ơ, Kon Tum đâu rồi?"!...
Được biết, Hội Di sản thiên nhiên đã từ lâu tiến hành cắm "bia di sản" cho những cây có từ 100 năm tuổi trở lên. Không lẽ "thông tin" này ở Kon Tum không ai hay biết? Mấy gốc "dông" này đáng lý cũng xứng đáng được như thế, thì oái oăm thay, lại bị triệt hạ! Nhìn cái vòng xuyến hiện nay, nếu đã biết vị trí trước đây của mấy cây "dông", ai cũng nghĩ rằng: quy hoạch dư sức né tránh để lưu giữ lại một chứng tích thời gian, một chứng tích lịch sử - văn hóa độc đáo của một đô thị được lập sớm nhất trên toàn cõi Tây Nguyên!
Biết rằng, rồi mọi người cũng sẽ quen mắt với khung cảnh mới, rồi cũng sẽ lãng quên những bóng "dông" xưa cũ, rồi Kon Tum cũng sẽ có những cây cổ thụ trăm năm khác sau này, nhưng bóng dáng những cây "dông" chứng tích 100 năm lập tỉnh của những "ngày xửa, ngày xưa..." thì đã là cổ tích, đã mãi mãi chỉ là... "Nay ta ôm niềm uất hận ngàn thâu/ghét những cảnh không đời nào thay đổi/những cảnh sửa sang tầm thường, giả dối..." (thơ Hổ nhớ rừng của Thế Lữ) mà thôi!...
Không chỉ mấy cây "dông" này chịu "số phận nghiệt ngã" ấy, mà nhiều cây cổ thụ khác ở Kon Tum cũng đã lặng lẽ biến mất, "nhường chỗ" cho những quy hoạch khác, khiến lòng người còn vương vấn chưa nguôi.
Đừng nghĩ cây cỏ vô tri! Cây cỏ có hồn cây cỏ! Cái hồn ấy qua thời gian, qua lịch sử mà nó có. Con người gần gũi, thân thương và trân trọng phả hồn vào cây cỏ. Cây cỏ không vô cảm như ta tưởng, chỉ có con người ứng xử vô cảm với cỏ cây thôi!
Tạ Văn Sỹ