Nguyễn Việt Bắc sống với nghề kiến trúc, nghề xây dựng nhưng anh lại như dành cho thơ phần hơn. Đã làm tốt được nhiều việc trong ngành kiến trúc xây dựng và từng kinh qua những cương vị đầy trách nhiệm như giám sát, chủ trì thiết kế các đô thị công nghiệp, thẩm định, đánh giá chất lượng các công trình dân dụng công nghiệp như giám sát thi công các nhà máy xi măng Bỉm Sơn, Bút Sơn... hay như trụ sở báo Văn Nghệ 17 Trần Quốc Toản Hà Nội và cả trụ sở Hội Nhà văn 9 Nguyễn Đình Chiểu... Vậy nhưng cảm giác anh chỉ mới hoàn thành tốt lĩnh vực mà anh được học hành cơ bản, không như những gì anh gặt hái được trong thơ ca.
Nguyễn Việt Bắc đam mê thơ và có thơ làm khi còn là học sinh phổ thông. Thời sinh viên kiến trúc anh làm rất nhiều thơ... Ngày Hội Văn nghệ Hà Nội mở lớp hướng dẫn sáng tác văn học, nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn, người phụ trách lớp có nhận xét Nguyễn Việt Bắc là người rất chăm chỉ song rất lặng lẽ. Anh ít nói, ít phát biểu, ít cả... đọc thơ.
Nhà thơ Nguyễn Việt Bắc.
Khi Nguyễn Việt Bắc in tập thơ đầu tiên: Bờ xa năm 1993 thì Phan Thị Thanh Nhàn là người đọc đầu tiên và chị thích rồi chính chị đã viết lời giới thiệu: “Hôm nay, cầm tập thơ đầu tay của Nguyễn Việt Bắc, với số lượng ít ỏi, tôi càng nhận ra sự cẩn thận đến mức dè dặt của anh. Phập phồng, hy vọng, khát khao và rụt rè. Đó là Nguyễn Việt Bắc trong đời cũng như trong thơ”.
Hai năm sau Nguyễn Việt Bắc lại cùng Hồng Thanh Quang, Nguyễn Quang Thiều, Võ Thị Xuân Hà... và nhiều nhà thơ khác cùng đứng chung trong tập thơ tình Trái tim để ngỏ. Nguyễn Việt Bắc thường có những câu thơ chất chứa sự mỏng manh. Ngay cả những câu thơ anh viết thật mạnh mẽ, thật táo bạo thì đâu đó vẫn chút gì đó những phấp phỏng, lo âu: “Xin em để tóc ở nhà/Cả đôi mắt cũng gửi bà giữ cho/Bây giờ lắm thứ tự do/Chẳng cần bến cũng xuống đò sang sông/Đường dài rộng, trời xanh trong/Mà tình yêu cứ mảnh mong thế nào”.
Có sự táo bạo trong từng ý thơ trong bài thơ lục bát: Bến vẫn gió sông của anh in trong tập: Dội hoa lên trăng: “Bến sông vẫn gió, ngày xưa/Cành đa chấm nước, đò vừa sang sông/ngút xanh, mướt mát, ngô đồng/Chân trần, thiếu phụ - dòng sông mỏi mòn/Mặt trời rơi xuống, vẫn tròn/Vẫn ban tặng, vãn mãi còn, trinh nguyên/Chuông thờ, thả xuống, bình yên/Cắm sào cởi áo, bỏ thuyền, tắm sông”.
Nhà thơ, hội viên Hội Văn nghệ Hà Nội, hội viên Hội Nhà văn Việt Nam Nguyễn Việt Bắc sau hơn 50 năm đeo đuổi thơ ca đã có cho mình hàng trăm bài thơ và được in vào các tập sách mà anh đặt cho nó những cái tên khá ấn tượng, độc đáo như: Bờ xa (Nhà xuất bản Văn học, 1993), Gặt chữ. (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2001), Dội hoa lên trăng (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2004), Người ta và tôi (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2007), Bom chữ ngũ hành (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, in chung, 2008), Một mình trăng lên (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2012), Buồn không đóng cửa (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2016).
Tốt nghiệp Đại học Kiến trúc đầu những năm 70 của thế kỷ trước và như suốt cuộc đời mình, từ khi ra trường cho tận mãi đến khi nghỉ hưu Nguyễn Việt Bắc đã sống với các công việc liên quan đến ngành xây dựng. Nguyễn Việt Bắc vốn con nhà nông lại theo học kiến trúc cũng là chuyện lạ ngày ấy, vì quan niệm cũ, kiến trúc là một nghề cao sang, thường chỉ dành con nhà giàu thành phố. Nguyễn Việt Bắc giải thích cho việc theo học kiến trúc của mình. Ngày nhỏ ở quê nhà cùng gia đình sống trong một nhà ngói nhỏ bé, giản dị và êm đềm nhưng qua phim ảnh, qua sách báo trong ý thức Nguyễn Việt Bắc luôn mong ước sớm được thấy một ngày nào, đất nước mình sẽ thịnh vượng, giàu có và nhất định khi đó phải có những công trình kiến trúc đồ sộ, kiểu dáng hiện đại, đường sá thênh thang... Và anh luôn ước rằng bản thân mình được tự tay góp phần vào những công trình đó.
Bởi vậy sau khi tốt nghiệp, có việc ở Bộ Xây dựng trên Hà Nội anh liền bán nhà ở quê ra thành phố sinh sống.
Nhưng không lâu sau Nguyễn Việt Bắc đã hối hận. Mỗi một con người cần có một quê hương nơi chốn đi về, nơi đó có họ hàng bà con rồi những đường làng ngõ xóm, ngôi nhà nơi sinh ra, những lũy tre, con đê, giếng nước, sân đình, tuổi thơ... Tất cả được anh gọi là Mùi quê: “Mùi quê/Kéo tôi trở lại làng/Mùi nhựa sung/Phết lên diều chiều gió/Mùi con ốc nhồi bén lửa/Lúc đêm khuya/Mùi rạ ẩm nấu cơm buổi trưa/Quần áo ướt quay quanh đầu gối/Mùi ngọn lang quệt qua nhánh tỏi”...
Yêu quê nhưng trước những đổi thay nhanh chóng theo thời thế khiến nhiều khi trái tim đa cảm, đôi chút hoài cổ trong con người anh luôn trỗi dậy, nên vẫn không khỏi ít nhiều có chút ngỡ ngàng: “Làng vẫn làng mà như đi lạc/Tre không còn để mà kẽo kẹt (Làng vẫn làng mà như đi lạc) Cổng làng xưa có còn đâu/Câu thơ vượt cạn/ Mái đầu/Phơ phơ”. (Cổng làng)
Quen và thân với Nguyễn Việt Bắc tôi thấy ở anh một con người nhân hậu, lành hiền, khiêm nhường và thêm một trái tim luôn nhạy cảm với bất trắc của con người trước nhân tình thế thái. Nhân cách của Nguyễn Việt Bắc còn ở câu chuyện nhỏ này. Trong một cuộc thi thơ được tổ chức cách nay nhiều năm, cuộc thi ấy Nguyễn Việt Bắc có gửi bài. Ít lâu sau có một nhà thơ nằm trong Ban chung khảo nói với anh, chịu khó đưa tiền thì thơ anh vào diện xét giải. Anh không theo vì cảm thấy đề nghị có phần làm anh bị xúc phạm. Dù không tán đồng với nhà thơ kia nhưng anh tuyệt không nói rộng ra ngoài để giữ thể diện cho người đồng nghiệp. Tôi nghĩ tôi và anh chỗ thân thiết, nhất là cuộc thi thơ năm ấy Nguyễn Việt Bắc không có tên trong những người có giải nên tôi càng nghĩ anh sẽ chẳng ngại gì khi nói ra, nhưng gặng thế nào anh cũng lảng chuyện khác... Trước sự việc đâu phải ai cũng có được tấm lòng bao dung như vậy. Tôi càng thêm quý trọng anh.
Nhà phê bình văn học Vũ Nho từng viết về con người Nguyễn Việt Bắc “Nhưng có lẽ ấn tượng hơn cả ấy là sự bao dung, nhân hậu và hết mình. Vượt lên trên tất cả những hoài nghi, đau khổ, ngổn ngang, lưỡng lự, ngập ngừng là niềm tin yêu. Dù thế nào chăng nữa, dù “Mai sau là hạt cát/Giờ hãy là bông hoa”. (*) Một bông hoa nhỏ bé, mong manh nhưng đã là hoa nhất định sẽ điểm tô cho cuộc đời thêm đẹp”.
* Câu thơ của Nguyễn Việt Bắc