Nền nhiếp ảnh cách mạng Việt Nam đã trải qua 60 năm phát triển. Đó cũng là 60 năm thể loại ảnh báo chí song hành cùng những thăng trầm của lịch sử dân tộc. Nhưng có một thực tế dễ nhận thấy là ảnh báo chí của ta đang ngày một nhạt nhòa, ngày một thiếu sức sống và giảm sút tính chiến đấu.
Nhớ thời “vàng son”
Trong suốt hai cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc, ảnh báo chí đã góp phần không nhỏ vào công cuộc bảo vệ đất nước thông qua việc truyền tải các hình ảnh ở chiến trường, ở địa phương, ở hậu phương... đồng thời giới thiệu cuộc chiến đấu anh dũng của dân tộc ta ra nước ngoài để nhận sự ủng hộ, giúp đỡ nhiệt tình của nhân dân thế giới. Tuy thời kỳ đầu còn non trẻ, gian khổ và thiếu thốn nhưng đây lại chính là giai đoạn thành công rực rỡ nhất của ảnh báo chí Việt Nam. Không chỉ ghi lại được những khoảnh khắc ác liệt, đau thương hay vĩ đại, hào hùng, vinh quang của dân tộc, các bức ảnh báo chí thời kỳ này còn phản ảnh chân thực, kịp thời mọi diễn biến của đời sống. Các nhà nhiếp ảnh Việt Nam thời kỳ này được ví như người kể lại lịch sử cách mạng chân thực và sống động nhất. Rất nhiều tác phẩm ảnh báo chí đã được giải thưởng trong nước và đoạt các giải thưởng quốc tế. Nhiều tên tuổi nhiếp ảnh gia Việt Nam được thế giới biết đến như Nick Út, Vũ Năng An, Nguyễn Bá Khoản, Võ An Ninh... Và công chúng sẽ còn nhớ mãi những bức ảnh về nạn đói năm 1945 của Võ An Ninh: Bác Hồ ở mặt trận Đông Khê 1950 của Vũ Năng An, Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước của Minh Trường, Xác máy bay B52 bên hồ Ngọc Hà của Hữu Tiệp, O du kích nhỏ của Phan Thoan, Mẹ con ngày gặp mặt của Lâm Hồng Long...
Lý giải sự thành công này, ông Vũ Quốc Khánh - Chủ tịch Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam cho rằng, bản thân sự kiện chiến tranh ác liệt ở Việt Nam được cả thế giới đồng cảm, theo dõi đã là một đề tài lớn, nóng và thời sự. Những tác phẩm về sự kiện gây chấn động toàn cầu này là tâm điểm của truyền thông thế giới nên ảnh báo chí của ta lúc bấy giờ dễ gây được sự chú ý và tiếng vang. Tuy nhiên, cũng không thể phủ nhận sự xông pha, dấn thân vào các “điểm nóng”, không ngại hy sinh, gian khổ khi tiếp cận các đề tài gai góc mang tính thời sự cao của các phóng viên nhiếp ảnh thời kỳ này. Nhiều bức ảnh đã được ghi lại trong những khoảnh khắc mong manh giữa cái sống và cái chết, thậm chí một số nghệ sĩ nhiếp ảnh đã anh dũng hy sinh vì Tổ quốc. Nhưng nhờ sự hy sinh gian khổ, lao động sáng tạo ấy đã làm nên một kho tàng ảnh báo chí Việt Nam đồ sộ, vô cùng quý giá về lịch sử và cách mạng Việt Nam.
 Một bức ảnh trong bộ ảnh “Pink Choice” của Maika Elan. |
Và thực trạng đáng buồn
Ngày nay, nhờ những tiến bộ của khoa học kĩ thuật, đặc biệt là trong ngành in, ảnh báo chí thế giới đã có những bước phát triển vượt bậc về số lượng và chất lượng, trở thành một phương tiện chuyển tải thông tin hiệu quả trên hệ thống phương tiện truyền thông. Trong dòng chảy truyền thông thế giới, ảnh báo chí ngày một khẳng định vai trò vũ khí xung kích hàng đầu, được sử dụng như một công cụ độc lập với đặc trưng thông tin bằng ảnh, đáp ứng nhu cầu “xem nhanh, hiểu nhanh” của báo chí hiện đại.
Tuy nhiên, trong bối cảnh ấy, có một thực trạng đáng buồn là ảnh báo chí của ta ngày một “xuống sức”, ngày một trở nên èo uột và thiếu sức sống. Hiện chúng ta có tới gần 1.000 báo, tạp chí; hơn 14.000 nhà báo, phóng viên; trong đó có hàng trăm phóng viên ảnh chuyên nghiệp và nghiệp dư. Thế nhưng, sau mấy chục năm phát triển, mãi đến đầu năm 2013 này, chúng ta mới có được một giải Nhất thể loại “Vấn đề đương đại” cho bộ ảnh The Pink Choice của Maika Elan (tên thật Nguyễn Thanh Hải) do Tập đoàn Báo chí thế giới World Press Photo Foundation trao tặng. Trái ngược với thời chiến, ảnh báo chí Việt Nam giờ đây không còn giữ được tiếng vang trên trường quốc tế. Một trong những lý do được các chuyên gia “mổ xẻ” là vì ảnh của ta đã trở nên quá nhu mì, thiếu gai góc, không có tính chiến đấu.
Nhà báo Việt Văn của báo Lao động - người từng đoạt được nhiều giải ảnh quốc tế trong những năm gần đây, đánh giá: một thực tế không thể phủ nhận, đó là mặt bằng chung của ảnh báo chí Việt Nam còn yếu. Mặc dù báo chí giờ đây đã dành nhiều “đất” hơn cho mảng ảnh nhưng những bức ảnh báo chí ấn tượng, phản ánh hiện thực thật sự mạnh mẽ và giàu tính thông tin lại xuất hiện không nhiều. Ảnh trên báo chí phần lớn chỉ mang tính minh họa, chưa đủ tầm đứng độc lập, mà trong báo chí thì sự minh họa chẳng nói lên được điều gì.
Trong bối cảnh trầm buồn của thể loại ảnh báo chí những năm qua, nhiều tâm tư đã được lên tiếng tại cuộc hội thảo “Tác nghiệp ảnh báo chí: Vấn đề và giải pháp” vừa diễn ra. Các đại biểu tham dự hội thảo đồng tình khi cho rằng, một trong những nguyên nhân khiến cho ảnh báo chí trong nước thời gian qua có vẻ thiếu sức sống là bởi không chọn được đề tài tốt cũng như phóng viên ảnh chưa thực sự dấn thân, bỏ tâm huyết vào những sự kiện nóng như thiên tai bão lũ, dịch bệnh... Là người từng giảng dạy lâu năm tại các trường đại học, nhiếp ảnh gia Vũ Huyến cũng chỉ ra rằng, hiện nay, mô hình đào tạo phóng viên ảnh đang có vấn đề: Trên thế giới, muốn đào tạo được một phóng viên ảnh cần thời gian trên 10 năm và rất tốn kém, nhưng ở Việt Nam, chỉ sau 4 năm ngồi trên ghế giảng đường đại học, ra trường, trang bị cái máy ảnh là có thể tác nghiệp được. Thực trạng này ở Việt Nam làm thế giới rất “kinh ngạc”.
Đề xuất giải pháp cải thiện tình trạng này, nhà báo Việt Văn cho rằng, cái cốt yếu là phải có thầy giỏi. Người thầy phải là nhà báo hoạt động trong lĩnh vực ảnh báo chí để có thể vừa truyền dạy kỹ năng báo chí, vừa truyền dạy con mắt ảnh, chứ không phải là thợ ảnh. Về phía tòa soạn báo chí, nên thay đổi quan niệm, phải coi tác phẩm ảnh báo chí thực sự tương đương giá trị như một tác phẩm bài viết. Không nên coi nhẹ ảnh báo chí như ảnh minh họa, trang trí. Cần phải khuyến khích những bức ảnh tin nói ra được vấn đề, thậm chí không cần bài viết, như thế ảnh báo chí mới thực sự có tính chiến đấu cao. Cuộc sống dù thời bình cũng như thời chiến, vẫn luôn ăm ắp đề tài. Với 90 triệu dân và tốc độ phát triển kinh tế thuộc loại cao, lại là một đất nước thường xuyên chịu ảnh hưởng của thiên tai, một đất nước hàng ngày xuất hiện hàng ngàn hành động tốt cần biểu dương ca ngợi và trăm việc xấu cần phê phán, cảnh báo, chắc chắn đó là một mảnh đất màu mỡ để ảnh báo chí có thể khai thác. Nếu các phóng viên ảnh, nhiếp ảnh gia chịu dấn thân, theo sát nắm bắt các sự kiện nóng và có một kỹ năng chuyên nghiệp cộng với việc phát huy sáng tạo cá nhân, chắc chắn sẽ có được những bức ảnh thành công. Có như vậy, niềm ước vọng trở lại rực rỡ như thời vàng son và vươn ra “biển lớn” của ảnh báo chí Việt Nam mới có cơ hội trở thành hiện thực.
Phạm Kiên