Ðã gần nửa thế kỷ qua, những hàng dừa đã in dấu chân ông. Người đàn ông “đơn độc” đã ở cái tuổi gần đất xa trời với tâm huyết thổi hồn vào sọ dừa, giúp chúng lột xác thành những vật kỷ niệm chứa đầy công sức và sự tài hoa của ông. Giờ đã ở cái tuổi xưa nay hiếm, ông chỉ trăn trở tìm được một truyền nhân...
Người giúp sọ dừa lột xác
Biển Nha Trang đang vào mùa du lịch nên nhộn nhịp hơn hẳn những ngày thường. Những hàng dừa trải dài nơi bãi biển vẫn hàng ngày in hằn dấu chân ông Nguyễn Văn Tiếu, 81 tuổi. Người đã hơn 40 năm nay đơn độc làm ra vô số sản phẩm từ gáo dừa trong căn nhà số 131/83, đường Hai Tháng Tư (TP. Nha Trang, Khánh Hòa). Ngồi tỷ mẩn bên những sản phẩm của mình, ông lão tóc đã bạc nhưng vẫn còn rất nhanh nhẹn, đôi mắt tinh anh và đôi bàn tay khéo léo. Ông Tiếu kể cho tôi nghe cơ duyên đến với nghề của mình. Số phận đã gắn ông với nghề chế tác sản phẩm sọ dừa từ năm 1968, khi tổ chức “Giải trí thế giới” về Đông Hà (Quảng Trị) truyền đạt nghề làm các sản phẩm phục vụ cho đời sống từ những mảnh gáo dừa. Ông Nguyễn Văn Tiếu đã đến tham gia lớp học miễn phí này. Chính ông cũng không ngờ rằng, rồi đây đời mình sẽ gắn liền với những sản phẩm tạo ra từ gáo dừa. Lớp học ngày ấy chỉ khoảng 30 người, bây giờ người thành công nhất và trụ được với nghề không ai khác chính là ông.
 Nghệ nhân Nguyễn Văn Tiến tỉ mẩn chế tác sọ dừa. |
Thời ấy, những người trong tổ chức “Giải trí thế giới” chủ yếu là truyền đạt kinh nghiệm chế tạo để làm ra sản phẩm. Việc tạo ra các sản phẩm cụ thể như thế nào thì tùy vào người học với khả năng liên tưởng và nhu cầu cuộc sống. “Tôi hầu như không gặp khó khăn nào khi học, vì chủ yếu họ dạy cách chế biến thủ công vỏ dừa, sọ dừa. Ngoài ra, không yêu cầu mình làm một sản phẩm nào để chấm điểm hay nhận xét gì cả, họ thiên về gợi mở sáng tạo cho mình nhiều hơn”, ông Tiếu nhớ lại. Sau năm 1975, ông cùng gia đình chuyển vào Nha Trang sinh sống. Tại đây, ông đã thành công với những sản phẩm đi khắp thế giới. Khánh Hòa là một trong những nơi trồng dừa nổi tiếng nhất khu vực miền Trung - Tây Nguyên. Quyết định sẽ mưu sinh từ sọ dừa, thứ mà hầu hết người sử dụng đều bỏ đi, không biết bao nhiêu lần đã thôi thúc ông Tiếu tìm đến xứ dừa Vạn Thiện, Ninh Hòa - Khánh Hòa.
Nói về nghề, ông chia sẻ: “Dừa có 2 loại đặc biệt là dừa điếc và dừa lão. Dừa điếc là loại dừa bị dị tật bẩm sinh, vì lý do nào đó mà không lớn được hoặc không có cùi ở trong. Riêng với dừa lão, chỉ ở những cây già và trên 100 năm tuổi. Cả 2 loại dừa này có kích thước chỉ như nắm tay trẻ con. Nhưng dừa lão là quý vô hạn, giờ tìm gần như không có, dừa lão được phân biệt với dừa điếc ở chỗ gáo có cùi, có nước ở trong mát lạnh”. Chế biến vỏ, gáo dừa là quá trình rất công phu, tỉ mỉ, đòi hỏi sự kiên nhẫn. Để có được những gáo dừa đen bóng tự nhiên, trước tiên phải cạo sạch lớp xơ bên ngoài, sau đó đến phần vỏ màu vàng và cuối cùng là phần đen của gáo dừa. Việc cạo gáo dừa, chỉ dùng một lưỡi cưa nhỏ, ngoài ra không có thiết bị nào làm được việc này. “Công việc tuy không đòi hỏi trí tuệ hay nghiên cứu gì, nhưng chủ yếu là phải biết chăm chỉ làm việc và phải chiều lòng được khách hàng, nhiều khách hàng khó tính, vất vả lắm mới chiều được ý họ”, ông Tiếu nhắc đến tính chất công việc của mình. Việc cưa, cạo sọ dừa nếu mạnh tay sẽ hỏng ngay, nhưng nhẹ tay quá thì lại không đụng được đến lớp đen cần thiết để tạo sản phẩm. Khối lượng công việc tùy thuộc vào số lượng mà khách đặt hàng.
Vào dịp Festival biển Nha Trang, số lượng du khách đến Nha Trang tăng cực mạnh, những lúc này, chỉ mình ông làm không hết việc, nhiều thời điểm phải từ chối khách hàng. “Họ đến chỗ tôi đông lắm, mà tôi cũng không biết làm sao mà đáp ứng trước được, vì khi tới chỗ tôi họ mới vẽ giấy trình bày ý tưởng, từ đó tôi mới làm được. Nhưng mà họ vẽ nhiều khi tôi không hình dung được, lại đặt nhiều, mình tôi làm sao hết?”, ông cho hay. Quả thực, khách hàng mỗi người một ý, họ nhờ người phiên dịch rồi vẽ ra giấy những sản phẩm mà nhiều lúc “không biết là cái gì?”
Vì sao những sản phẩm của ông làm từ sọ dừa lại được nhiều người ưa chuộng như vậy? Bí mật nằm tại phần đen của gáo dừa, có đặc tính là không bao giờ bị mục, lại có dầu dừa ở bên trong, dù ngâm dưới nước cả tháng cũng không sao. Khi để lâu chỉ cần dùng khăn lau hoặc dùng giấy nhám chà sát, thì sẽ bóng loáng trở lại do phần dầu tiết ra từ lớp đen của gáo dừa. Chính vì lý do này, các sản phẩm làm ra có thời hạn sử dụng lên đến vài chục năm, lại chỉ cần lau nhẹ là có thể bóng lại như mới, khiến nhiều du khách hết sức thích thú. Sản phẩm làm ra, dù tốn nhiều thời gian và công sức nhưng ông không bao “chặt chém” khách hàng. Uy tín là điều mà các nhân viên khách sạn thích nhất khi làm việc với ông Tiếu. “Dù thời gian rất gấp, nhưng ông ấy không dựa vào đó mà tăng giá tiền công, tiền sản phẩm, chất lượng các vật dụng được giao cho khách hàng vẫn đạt chất lượng và nhận được lời khen của khách”, bà Yến, nhân viên lâu năm tại nhà nghỉ Hải Minh cho biết. Những sản phẩm đơn giản như: thìa, cốc, nĩa, dao..., nghệ nhân này luôn làm sẵn một số lượng nhất định để cung cấp cho khách hàng.
Nhiều du khách đến Nha Trang muốn có một sản phẩm đặc trưng cho làng quê Việt Nam vẫn thường tìm đến nơi làm việc của ông. Đến đây, họ có thể yêu cầu người thợ khắc lên một dấu hiệu của riêng mình trên sản phẩm, điều này hấp dẫn không ít du khách. Lý do thật đơn giản: “Nếu mà bán ngoài cửa hàng, cái nào cũng giống nhau thì có gì đâu mà lạ, mà độc đáo? Khách hàng thường muốn có sản phẩm của riêng mình, tâm lý chung đấy!”, ông Tiếu thổ lộ chút kinh nghiệm chiều lòng khách của mình.
 Các sản phẩm từ sọ dừa của ông Tiến rất được du khách ưa thích. |
Trăn trở một truyền nhân
Ông Tiến hiện là người duy nhất chế tác các sản phẩm từ dừa tại Nha Trang. Khách đến đặt mua đủ loại sản phẩm như: thìa, nĩa, đèn... Mỗi lô hợp đồng trị giá hàng ngàn USD. “Khách đến đặt hàng, chủ yếu chỉ nói về ý tưởng, nếu vẽ ra chỉ là minh họa để thành hình, mình phải nắm bắt tâm lý người mua, muốn vậy phải nhanh ý và làm nhiều sản phẩm mới có thể nắm được, mới có khả năng tưởng tượng phong phú”, ông Tiếu cho biết. Nhiều sản phẩm của ông Tiếu được làm ra từ sọ dừa lão, rất hiếm và thuộc hàng cao cấp. Các du khách nước ngoài, ở khắp năm châu tỏ ra rất thích thú với những sản phẩm làm từ dừa lão của ông, dù số lượng có hạn. Hầu hết các khách sạn 4 - 5 sao ở Nha Trang như: Sheraton,Vinpearl, Yasaka... đều đặt mua sản phẩm của ông, họ tự biết và tự tìm đến. Ông Tiếu chưa từng mở cửa hàng, quảng cáo, hay rao vặt để quảng bá cho sản phẩm của mình. Tháng 6/2012, các sản phẩm nổi bật nhất của ông như: đèn bão, rừng chim muông, bình hoa sen... đã được tỉnh Khánh Hòa tài trợ tham gia Festival dừa Bến Tre, có sự tham gia của 30 đoàn đến từ nhiều tỉnh thành trên cả nước. Những sản phẩm do ông sáng tạo nên có tính ứng dụng cao như: đèn bão, đèn ngủ, heo dừa đựng tiền tiết kiệm... đã nhận được nhiều giải thưởng lớn ở nhiều kỳ Festival.
Vì ông là người duy nhất tại Nha Trang chế tác sản phẩm từ gáo dừa, nên càng bận rộn hơn. Chỉ có thể làm bằng phương pháp thủ công nên để tạo nên một sản phẩm thực sự phải tập trung rất cao. “Những khi khách đặt hàng nhiều, tôi chỉ gặp mọi người trong gia đình khi ăn cơm, còn lại sẽ dành toàn bộ thời gian cho công việc, vì khách cần rất gấp để còn du ngoạn nơi khác”, ông nói khi tay vẫn chăm chú cạo sọ dừa. Ông muốn tìm người để truyền lại nghề làm sọ dừa, nhưng bấy lâu nay không có ai đủ “tâm và sức để theo nghề” đến cùng. Quả thực, các bạn trẻ nếu học hết cấp 3 mà không có điều kiện theo học lên cao hơn sẽ tìm cho mình một ngành nghề nào đó để làm. Những nghề ấy phổ biến như: lái xe, thợ cơ khí, sửa xe máy, công nhân. Đây đều là những nghề “mau thấy”, tức là làm việc dựa vào kỹ thuật điện tử, sản phẩm hàng loạt, khác với công việc mà ông Tiếu định truyền dạy cho họ. “Những người tìm đến đây học, người lâu nhất chỉ được hơn 1 tuần, có em từ trên Gia Lai xuống đây học nghề nhưng tôi không có chỗ cho em ở và em ấy cũng không có đủ kiên nhẫn để theo nghề đến cùng nên đành bỏ dở. Cũng buồn lắm!”, ông Tiếu thở dài.
Nghề làm sọ dừa tưởng chừng đơn giản, nhưng thực ra đó là cả một nghệ thuật, ông Tiếu nắm vững tay nghề và có bạn hàng khắp nơi trên thế giới, nếu không tìm được học trò để nối tiếp, thì những bạn hàng quý giá này sẽ buộc phải rời bỏ ông. Ông Tiếu từng nghĩ đến việc truyền nghề cho các em nhỏ tại trại trẻ mồ côi, mái ấm tình thương, vì ông cho rằng, chắc cũng chỉ có các em mới có đủ “sự đơn độc” để làm công việc này. Tuy nhiên, vấn đề tài chính lại nảy sinh. “Các em ấy mồ côi nên có thể không vướng bận tâm trí khi làm việc, nhưng cung cấp cho các em thiết bị trong quá trình học nghề, trang bị máy móc và mua sắm thêm những sơn si, bột vecni để tráng sản phẩm là việc tôi không kham nổi”, ông luôn muốn tìm nhà tài trợ để chia sẻ những khó khăn này, nhưng vẫn chưa tìm được.
Mùa hè đã đến, du khách sẽ ghé thăm Nha Trang nhiều hơn, cũng đồng nghĩa với việc sẽ có nhiều người đặt mua sản phẩm làm từ sọ dừa hơn. Mong muốn có được người học trò cùng giúp việc, cùng chia sẻ buồn vui của ông vẫn còn chưa thực hiện được. Lúc tôi về, vẫn thấy ông nhìn xa xăm ra phía biển, chắc ông đang chờ đợi một truyền nhân!
Gia Ly - Đức Thọ