Năm 1944, ở Trường College Võ Tánh thành phố Quy Nhơn (Bình Ðịnh) có hai “thần đồng” toán học là Cao Chi và Nguyễn Ðình Tứ. Cao Chi từ thị xã Phú Yên về học, còn Nguyễn Ðình Tứ quê gốc Song Lộc, Can Lộc, Hà Tĩnh theo cha vào Bình Ðịnh dạy học. Hai “thần đồng” ở hai lớp đệ nhất niên A và B và dường như có cuộc “thi đua” ngầm, cả hai đều giải được những bài toán khó nhất và đi thi đều được điểm cao nhất.
Con đường khoa học của “thần đồng”
Cách mạng Tháng Tám - 1945 nổ ra, hai người chia tay nhau theo gia đình đi kháng chiến. Ai ngờ 20 năm sau hai “thần đồng” lại gặp nhau, lần này không ở trong nước mà là một trung tâm nghiên cứu khoa học lớn nhất trong phe xã hội chủ nghĩa hồi bấy giờ, là Viện Liên hiệp nghiên cứu hạt nhân Đupna, thuộc Liên Xô cũ. Giáo sư (GS) Cao Chi sau khi tốt nghiệp “bằng đỏ” tại Đại học tổng hợp Lomonosov, Matxcơva về nước một thời gian ngắn, được cử sang Đupna làm nghiên cứu sinh. Còn Nguyễn Đình Tứ đang học ngành thủy lợi ở Đại học Vũ Hán, Trung Quốc, do có khả năng toán học vượt trội đã được chuyển sang nghề mới là nghiên cứu vật lý hạt nhân. Cả hai cùng làm luận án phó tiến sĩ toán - lý (nay là tiến sĩ), Cao Chi về lý thuyết trường lượng tử, còn Nguyễn Đình Tứ về thực nghiệm bắn phá hạt nhân ở năng lượng cao. Và cả hai đều đạt được những kết quả nghiên cứu xuất sắc, từ đó bảo vệ thành công học vị phó tiến sĩ. Rồi khi về nước, hai người lại có thời gian dài làm việc cùng nhau dưới mái nhà của Viện Năng lượng nguyên tử Quốc gia. Có điều, GS. Nguyễn Đình Tứ đã chuyển hẳn sang lĩnh vực lãnh đạo, quản lý về khoa học kỹ thuật, còn GS. Cao Chi thì trước sau vẫn là nhà chuyên môn, đôi khi ông còn viết những bài báo phổ biến kiến thức khoa học một cách tài hoa.
GS. Cao Chi
GS. Tạ Quang Bửu, một “trưởng lão” đầy uy tín của nền khoa học Việt Nam từng có lời nhận xét bài của Cao Chi Đối xứng, sự phá vỡ đối xứng và nguyên lý của cái đẹp đăng trên tạp chí Nghiên cứu Nghệ thuật, số 5, 1984: “Bạn Cao Chi là một chuyên gia về lý thuyết trường lượng tử và là một nhà toán học sâu sắc. Và cái gì bạn ấy viết cũng đều đã được suy tính kỹ, những bài viết của bạn ấy dù là về các vấn đề chuyên môn cũng đẹp về nhiều mặt: ý tứ, lời văn, tình nghĩa và trách nhiệm tương hỗ giữa người viết và người đọc”.
Sau nhiều năm nhìn lại, nhiều người cho rằng GS. Cao Chi thuộc “Thế hệ vàng” khởi đầu của nền khoa học công nghệ Việt Nam, chỉ tính riêng trong lĩnh vực vật lý, bên cạnh các tên tuổi vang bóng một thời: Nguyễn Đình Tứ, Nguyễn Hoàng Phương, Đào Vọng Đức, Nguyễn Văn Hiệu, Đàm Trung Đồn, Trần Hữu Phát, Đặng Mộng Lân, Trần Xuân Hoài... Một thời, giới học thuật hay nhắc đến “Ba chàng ngự lâm pháo thủ” là ba nhà vật lý trẻ đầy triển vọng của nước ta ngày ấy: Cao Chi, Đào Vọng Đức, Đoàn Nhượng. Chính GS. Tạ Quang Bửu đã chọn bộ ba này sang Đupna, để làm việc với những nhà khoa học hàng đầu của các nước trong phe xã hội chủ nghĩa. Trước lúc lên đường, GS đã ân cần căn dặn: Học vị không phải là cái quan trọng nhất, mà nhất thiết phải theo kịp trình độ khoa học tiên tiến, sau này tìm cách đưa nền khoa học Việt Nam tiến lên toàn diện.
Thời kỳ làm việc sung sức tại Liên Xô và sau khi về nước, GS. Cao Chi đã có 25 công trình được đăng trên các tạp chí uy tín trong nước và thế giới. Những năm 1981-1986, ông là chủ nhiệm đề tài cấp Nhà nước Nghiên cứu các phương pháp tính toán lò phản ứng hạt nhân và xây dựng bộ chương trình; đến những năm 1992-1995 là chủ nhiệm đề tài Nhà nước KC09-17: Nghiên cứu chiến lược phát triển khoa học kỹ thuật hạt nhân và năng lượng hạt nhân (điện nguyên tử). Giữa năm 1995, đề tài đã được nghiệm thu đánh giá xuất sắc. Một trong những kết quả mà chương trình này đề xuất là có khả năng đưa điện nguyên tử vào Việt Nam trong khoảng thời gian 2015-2020, đúng như thực tế đang diễn ra hiện nay.
Tuổi già sống khỏe, sống có ích
Nghỉ hưu, GS. Cao Chi chuyên tâm vào việc viết những bài báo phổ biến khoa học và dịch sách khoa học. Có người nói: Cao Chi, nhà khoa học có tâm hồn nghệ sĩ! Nhiều năm trước, ông cùng người bạn đồng tuế là Đoàn Nhượng dịch cuốn Điện động lực học của Feymann, đến nay vẫn là cuốn gối đầu giường của các nhà chuyên môn thuộc nhiều thế hệ. Giờ đây ông lại cùng người bạn vong niên Phạm Văn Thiều dịch cuốn Lược sử thời gian của S.Hawking, lập tức trở thành một “hiện tượng”. Sách toàn kiến thức về vũ trụ cao siêu, bí ẩn mà vẫn hấp dẫn, trở thành cuốn bán chạy nhất, đến nay tái bản 10 lần.
Hơn 30 năm đã trôi qua kể từ khi vị trưởng lão của khoa học Việt Nam có lời “khen” đặc biệt như thế, giờ tác giả đã bước sang tuổi 86, tóc bạc phơ, đi lại không còn được nhanh nhẹn như trước, chỉ đôi mắt vẫn toát ra thần thái trẻ trung, nhiệt huyết và hàng ngày ông vẫn cắm cúi bên cái laptop làm việc đầy hào hứng, hiệu quả. Thực ra đó còn là quá trình ông gắng gỏi chống lại bệnh tật để sống khỏe, sống có ích. Cách đây vài năm, ông bị biến chứng của bệnh tiểu đường làm thị lực giảm hẳn. Rồi bệnh tim mạch cũng khá trầm trọng. Ông đã vào Viện Mắt Trung ương ghép giác mạc, ca mổ thành công, song do tuổi cao, thị lực của ông vẫn bị hạn chế, nên phải giảm việc đọc sách và làm việc với máy tính. Ông tự đặt ra cho mình chế độ luyện tập, ăn uống điều độ và khoa học, vì thế giảm thiểu được tác hại của những căn bệnh mạn tính. Tuy sức khỏe có giảm sút, nhưng sức làm việc của ông vẫn không giảm. Gần đây, ông để công viết một cuốn phổ biến khoa học khá đồ sộ: Vật lý hiện đại - Những vấn đề thời sự từ Bigbounce đến vũ trụ toàn ảnh, hôm ra mắt tại nhà xuất bản Tri Thức, bạn trẻ xếp hàng dài mua sách và xin chữ ký tác giả.
Nhìn lại quãng thời gian dài hoạt động của GS. Cao Chi, ông không giữ một chức vụ hành chính nào đáng kể, mà toàn tâm cho nghiên cứu và viết sách, báo với tâm hồn nghệ sĩ. Ông có phong cách sống khiêm nhường, đề cao người khác. Giờ nếu ai gặp con người giản dị lão thực ấy đều vẫn cảm thấy ấm áp, gần gũi, những người biết ông lâu có chung suy nghĩ, suốt đời ông không có kẻ thù. Thực ra đó không chỉ là nghệ thuật sống, còn là phong cách kẻ sĩ trong ông và rất phù hợp với cách sống dưỡng sinh phương Đông. Phạm Văn Thiều, người đã có thương hiệu trong việc dịch sách phổ biến kiến thức cao cấp, vốn là cử nhân về vật lý lý thuyết, có bài đăng trên báo Tia Sáng tháng 4/2011, đã viết về GS. Cao Chi trong lần được dự một xêmina của ông: “...Với cách trình bày bảng rất nghệ thuật, chữ anh vốn bay bướm, nhưng khi nào dùng chữ to, khi nào dùng chữ nhỏ và viết vào chỗ nào trên bảng anh đều có dụng công cả, tất nhiên, điều thực sự đặc biệt trong các bài giảng của anh, đó là sự hiểu biết rất sâu sắc những vấn đề mà anh trình bày lại kèm theo những ví dụ rất dí dỏm làm cho người nghe dễ tiếp thu những vấn đề hết sức trừu tượng và phức tạp... Có thể nói rằng, trong số những chuyên gia vật lý hàng đầu của Việt Nam, anh Cao Chi là người có vốn văn hóa chung rộng lớn và phong phú nhất”. Còn TSKH. Vũ Công Lập (một bình luận viên bóng đá đang “hot” trên tivi), trên tờ Tuổi trẻ chủ nhật, 1/5/2011 lại đã viết về cuốn sách mới xuất bản của GS. Cao Chi: “Đọc sách của ông sẽ thấy ông còn trẻ, ông vẫn là một nhân vật đương đại. Bạn cứ nhìn kỹ tên sách là sẽ hiểu điều đó: điểm xuất phát của vũ trụ chúng ta không còn là Bigbang, mà là một giả thuyết mới về Bigbounce (sự bật nẩy lớn), khi quá trình bùng nổ là bước tiếp nối của quá trình co nén (Bigcrunch). Cao Chi vẫn bám sát vật lý hiện đại và trình bày nó một cách hấp dẫn nhờ khả năng diễn đạt sâu sắc và giản dị hiếm có”.
Trong những dòng cuối của cuốn sách mới hơn 400 trang khổ lớn của mình, GS. Cao Chi viết: “Khoa học và nghệ thuật giống như đôi cánh nhấc bổng nhân loại và đưa nhân loại đến những chân trời mới lạ, những tầng văn minh tuyệt đỉnh...”. Ta cũng có thể nói về một đời khoa học đậm chất nhân văn này: Ông may mắn từ thời trai trẻ có được đôi cánh khoa học và nghệ thuật ngày càng trở nên hoàn mỹ, đã đưa ông bay bổng trên bầu trời sáng tạo, bằng những cống hiến trí tuệ cụ thể của mình cho đến cả khi đã ở tuổi “xưa nay hiếm”, đã mang lại nhiều điều bổ ích, lý thú cùng niềm vui cho những cuộc đời!