Nghiện thuốc: chuyện không nhỏ

KỲ III: Lờn thuốc là dấu hiệu của “nghiện thuốc”?

Cơ thể do dùng một thứ thuốc lặp đi lặp lại nhiều lần nếu dùng liều lượng cũ sẽ thấy thuốc không có tác dụng và phải tăng liều lượng mới thấy thuốc có “ép phê”. Đó là tình trạng “lờn thuốc”.

Có lần, một vị cao tuổi đến tìm tôi để hỏi ý kiến xem có thể tự sử dụng một loại thuốc an thần gây ngủ khá thông dụng là SEDUXEN để chữa chứng mất ngủ. Tôi vội vàng trình bày tác hại của việc người bệnh tự ý dùng bừa bãi thuốc loại này, trong đó có tác hại rất nghiêm trọng là thuốc làm cho bị nghiện. Người đã bị nghiện sẽ phải tiếp tục dùng thuốc, không bỏ được thuốc và bị “dung nạp thuốc”. Tôi thấy mình hớ vì ông cụ không hiểu “dung nạp thuốc” là gì, vì vậy, tôi dùng lời lẽ đời thường hơn để giải thích với cụ. Khi ấy, cụ đã buột miệng: “A, ý của dược sĩ muốn nó tới “lờn thuốc” ấy mà !”.

Nên sử dụng thuốc theo hướng dẫn của bác sĩ

Lờn thuốc là từ mà nhiều bà con ta thường sử dụng để chỉ tình trạng cơ thể do dùng một thứ thuốc lặp đi lặp lại nhiều lần, nếu dùng liều lượng cũ sẽ thấy thuốc không có tác dụng và phải tăng liều lượng mới thấy có “ép phê”. Lờn thuốc trong trường hợp này, về chuyên môn, gọi là “dung nạp thuốc” hay “quen thuốc” (drug tolerance), được định nghĩa là “tình trạng giảm sự đáp ứng đối với thuốc sau khi sử dụng thuốc lặp đi lặp lại nhiều lần, cần phải tăng liều mới thấy có tác dụng như lúc ban đầu”. Lờn thuốc thường gặp ở thuốc gây nghiện, như thuốc an thần gây ngủ diazepam ban đầu dùng liều 5 - 10mg là có tác dụng gây ngủ nhưng dùng lâu dài bị lờn thuốc có thể dùng đến 1.000mg trong ngày vẫn không hề hấn gì, mắt cứ trơ ra không ngủ được. Không chỉ đối với thuốc còn có một số chất con người quen dùng trong sinh hoạt hàng ngày cũng gây ra tình trạng “lờn” này. Thí dụ như rượu, có nhiều người lúc đầu chỉ uống nửa ly bia là mặt đỏ bừng, xây xẩm mặt mày, thế mà chỉ trong thời gian sau, nếu ngày nào cũng “lai rai vài sợi”, sẽ uống tới vài xị rượu đế như chơi và không thấy hề hấn gì, chỉ thấy “thế mới đã!”. Ngay với một số thuốc thông thường như các thuốc trị đau nhức (paracetamol), đau thấp khớp (nhóm thuốc NSAID như diclfenac…), có nhiều người quen dùng cứ thấy hiệu quả của thuốc giảm dần theo thời gian. Có thể giải thích lờn thuốc như sau: khi thuốc được đưa vào trong  cơ thể, nó chỉ cho tác dụng khi gắn vào nơi tiếp nhận gọi là thụ thể. Khi cơ thể quen dùng một thứ thuốc, các nơi tiếp nhận là thụ thể này sẽ thay đổi bản chất hoặc gia tăng số lượng đưa đến phải gia tăng nồng độ thuốc trong cơ thể (tức phải gia tăng liều dùng) mới đáp ứng và cho tác dụng. Để đối phó với lờn thuốc này, chỉ có cách là tăng liều nhưng không thể tăng liều mãi vì sẽ đưa đến  LIỀU ĐỘC. Đối với thuốc có khả năng bị lờn theo kiểu này, thầy thuốc sẽ cho dùng với liều và thời gian dùng như thế nào đó để phòng lờn thuốc. Hoặc khi đã  thuốc đã lờn, bắt buộc phải thay thuốc khác. Trong lĩnh vực dược, người ta phải luôn luôn tìm ra thuốc mới, một phần để thay thế thuốc cũ bị lờn là vì thế.

Như vậy, lờn thuốc đúng là một dấu hiệu của nghiện thuốc. Khi bị lờn thuốc gây nghiện sẽ đưa đến tình trạng lạm dụng thuốc. Lạm dụng thuốc trong điều trị là người bệnh do lờn tự ý dùng thuốc quá liều lượng, như dùng 50mg là liều quá cao của diazepam (liều an thần gây ngủ thông thường là 5mg) nhưng vẫn nhằm vào tác dụng gây ngủ.

Lưu ý, lờn thuốc có thể hiểu theo ý khác không gắn liền với nghiện thuốc. Như có lần, một bạn trẻ đã tìm đến tôi để hỏi ý kiến xem sau khi lén lút đi “giải quyết sinh lý”, nghi ngờ bị mắc bệnh, có thể đến nhà thuốc mua loại thuốc kháng sinh “xịn” nhất về dùng để tự chữa bệnh. Tôi vội vàng giải thích, đại khái: “Hiện nay ở ta đang có tình trạng rất đáng lo ngại là có một số người bị các bệnh lây qua đường tình dục (trước đây gọi là bệnh hoa liễu như giang mai, lậu, mồng gà, hột xoài…) nhưng không chịu đến bác sĩ chuyên khoa để được chẩn đoán, hướng dẫn điều trị mà lại nghe mách bảo tìm mua loại kháng sinh mới nhất như các loại kháng sinh cephalosporin thế hệ 3, 4, hoặc các fluoroquinolon thế hệ 2, 3… để tự chữa bệnh, làm như thế không chỉ hại cho bản thân bởi vì dùng thuốc không đúng bệnh sẽ nặng thêm mà còn vô tình có thể làm hại cho cộng đồng. Những thuốc kháng sinh mới nhất được khuyến cáo chỉ dùng trong bệnh viện  khi được bác sĩ điều trị chỉ định, hướng dẫn và theo dõi sử dụng, vì đó là thuốc rất quý có tính dự trữ, nếu sử dụng bừa bãi chắc chắn trong thời gian ngắn sẽ bị “đề kháng”. Lúc đầu nghe tôi nói, anh bạn trẻ có vẻ hiểu nhưng sau có vẻ ngơ ngẩn với hai chữ “đề kháng”. Tôi đã có dùng chữ văn vẻ nôm na hơn để giải thích cho anh bạn trẻ thế nào là kháng sinh bị “đề kháng”. Anh bạn trẻ sau khi nghe buột miệng “A, ý thầy muốn nói lờn thuốc!” .

Đối với việc sử dụng thuốc là kháng sinh, “lờn thuốc” phải hiểu theo nghĩa khác. Lờn thuốc ở đây có nghĩa là vi khuẩn gây bệnh không còn nhạy cảm, có khả năng chống lại tác dụng của thuốc để đưa đến hậu quả là kháng sinh mà người bệnh sử dụng không mảy may gây hại đối với vi khuẩn. “Lờn thuốc” ở đây là sự rút gọn của “vi khuẩn lờn thuốc kháng sinh”. Thiết nghĩ, ta cũng nên biết qua vi khuẩn lờn thuốc kháng sinh như thế nào để hiểu vì sao có lời khuyên phải dùng kháng sinh ĐÚNG THUỐC, ĐÚNG LIỀU VÀ ĐỦ THỜI GIAN. Khi bị kháng sinh tấn công và nhất là liều kháng sinh ta dùng không đủ mạnh để tiêu diệt hoặc ức chế sự phát triển của chúng, vi khuẩn cũng biết cách “thiên biến vạn hóa” để tồn tại. Thí dụ, chúng sẽ biến đổi thàng dạng “chai lì” có thể chịu đựng tác dụng kháng sinh mà không chết. Và còn nhiều cách đề kháng khác nữa, nhưng dù vi khuẩn có lẩn tránh, đề kháng khéo léo đến đâu, các nhà y dược học cũng không bó tay chịu thua. Thí dụ, như trong điều trị, ngay từ đầu phải dùng loại kháng sinh có tác dụng (nên lưu ý có kháng sinh có tác dụng hiệu quả đối với loại vi khuẩn này nhưng không hiệu quả đối với loại vi khuẩn khác) tức phải dùng đúng thuốc. Ngay từ đầu phải sử dụng ngay liều tấn công tức là liều mạnh để vi khuẩn bị tiêu diệt ngay không kịp tồn tại dưới dạng chai lì. Sau đó, duy trì liều có hiệu quả trong suốt thời gian điều trị, bằng cách dùng nhiều lần thuốc trong ngày và dùng trong nhiều ngày. Vấn đề “lờn thuốc kháng sinh” đang là vấn nạn gây tác hại nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng. Trong chữa trị bệnh lao ở nước ta hiện nay đang phải đối phó với “lao đa kháng thuốc” (tức bệnh lao mà vi khuẩn đã đề kháng với nhiều thuốc chống lao thuộc hàng đầu trong công tác chữa trị) và “lao siêu kháng thuốc” (tức bệnh lao mà vi khuẩn đã đề kháng với không chỉ các thuốc thuộc loại hàng đầu mà cả với thuốc dự trữ hạng 2).

 PGS.TS. NGUYỄN HỮU ĐỨC