Thật vui mừng và đáng tự hào khi vào những ngày đầu xuân 2013 này, đồng bào các dân tộc Tày ở các tỉnh miền núi phía Bắc được đón bằng chứng nhận nghi lễ then của dân tộc mình là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Không những thế, hồ sơ hát then cũng đang được hoàn thiện để trình UNESCO công nhận Di sản phi vật thể của nhân loại.
Độc đáo nghi lễ then
Then là một hình thức dân ca nghi lễ độc đáo, hiện hữu từ lâu đời trong đời sống của cư dân các dân tộc Tày, Nùng, Thái thuộc địa bàn 16 tỉnh, thành phố trên toàn quốc. Theo PGS.TS. Nguyễn Thị Yên (Viện Nghiên cứu văn hóa, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam), đây không chỉ là một hình thức sinh hoạt tín ngưỡng dân gian lâu đời mà còn là loại hình diễn xướng nghệ thuật dân gian tổng hợp, bao gồm âm nhạc, múa, hát, hội họa, văn học, ngôn ngữ, tín ngưỡng tâm linh, phong tục tập quán... Nó có sức hấp dẫn đặc biệt, thường có mặt trong các sinh hoạt văn hóa nghi lễ như cầu mùa, cầu yên, cấp sắc... của đời sống người dân tộc nơi đây, qua đó thể hiện một cách sinh động và hấp dẫn về nhân sinh quan, thế giới quan, tư tưởng, tình cảm và khát vọng của họ đối với thiên nhiên, xã hội và cuộc sống.
Phải xem và nghe then mới thấy phục những người hát then làm lễ. Giống như một diễn viên phải thể hiện nhiều vai cùng lúc, người được gọi là ông then, bà then miệng vừa hát theo những giai điệu biến chuyển linh hoạt, mặt vừa diễn theo những cung bậc cảm xúc, tay múa lúc chậm lúc nhanh, chân đi nhạc ngựa lúc khoan lúc nhặt, thỉnh thoảng lại diễn tả những động tác cưỡi ngựa, phất quạt, nhai chén… Vì thế, những thầy then, đặc biệt là những thầy đã đạt đủ 13 quai - thang bậc cao nhất của những người biết hát then làm lễ luôn được dân làng tin tưởng, kính trọng. NSƯT Triệu Thủy Tiên (người Nùng - nguyên Trưởng đoàn Văn công Lạng Sơn) chia sẻ: "Thầy then là những người hát hay, đàn giỏi, lịch lãm, am hiểu văn hóa bản địa".
Nội dung các khúc hát then toát lên tư tưởng nhân văn sâu sắc, chứa đựng tình yêu thiên nhiên, tình yêu đôi lứa, răn dạy đạo lý làm người, ca ngợi quê hương đất nước. Giai điệu then mượt mà, sâu lắng, âm hưởng mềm mại, đầm ấm, tạo cảm giác vừa gần gũi vừa thiêng liêng… Có lẽ chính điều này đã trở thành sức mạnh khiến qua bao thăng trầm, cho đến nay, then vẫn được lưu giữ, mãi gắn bó và trở thành "đặc sản" tinh thần, là kho tàng di sản quý báu lưu giữ những giá trị văn học nghệ thuật ngàn đời của người Tày, Nùng, Thái. Không những thế, nó còn được phát triển thành một không gian văn hóa hát then, đàn tính hết sức đồ sộ về khối lượng, phong phú về thể loại, đa dạng về hình thức biểu diễn mà vẫn vẹn nguyên bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc.
Để tiếng then vang xa mãi
Hát then, đàn tính cũng như nhiều loại hình nghệ thuật dân gian khác được xác định là vốn di sản văn hóa quý báu của các thế hệ trước để lại, đáng được trân trọng, bảo tồn và phát huy. Đó cũng là niềm tự hào để đầu tư nghiên cứu một cách khoa học, giới thiệu rộng rãi tới mọi miền Tổ quốc và thế giới. Chính vì vậy mà đầu năm 2013, Bộ VH-TT&DL đã quyết định đưa nghi lễ then của dân tộc Tày ở các tỉnh miền núi phía Bắc vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.
Ngay sau đó, Bộ VH-TT&DL cũng đã đệ trình Chính phủ Dự án bảo tồn và phát huy di sản văn hóa hát then, đàn tính, bước đầu lập hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận nghệ thuật hát then, đàn tính là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Nhiều hoạt động mang tính chất "bước đệm" để hoàn thiện hồ sơ trình UNESCO công nhận hát then, đàn tính trở thành Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại đã được các địa phương cũng như Bộ VH-TT&DL triển khai như tổ chức Liên hoan hát then đàn tính toàn quốc theo định kỳ 2 năm/lần; Mở lớp truyền dạy cho các học viên, học sinh trường dân tộc nội trú; Tuyên truyền quảng bá và xây dựng các đề án bảo tồn; Thành lập các CLB hát then… Lãnh đạo địa phương các tỉnh Tuyên Quang, Bắc Kạn, Cao Bằng còn có sáng kiến kết hợp hát then, đàn tính với làm du lịch, vừa góp phần nâng cao đời sống tinh thần, giúp đồng bào có công ăn việc làm, vừa quảng bá nghệ thuật đặc sắc thu hút du khách đến với quê hương cách mạng.
Với những nét độc đáo của then và những nỗ lực của các nhà quản lý trong việc đưa tiếng then vang xa thì việc hát then, đàn tính có được thế giới vinh danh hay không chắc chắn chỉ còn là vấn đề thời gian.
Huyền Thanh