Ca khúc Mùa xuân đầu tiên của người nhạc sĩ tài hoa mà đa đoan Văn Cao đã được viết cách đây gần 37 năm. Tôi đã nghe đi nghe lại hàng chục lần mà lần nào cũng thấy dường như ông vừa mới viết xong cách đây chưa lâu, bởi sự trẻ trung, mượt mà, dịu êm mà sâu lắng từ giai điệu đến lời ca của nó. Thế nhưng, mấy ai đã biết...
Mùa xuân nào mà chẳng đầu tiên
Với nhạc sĩ Văn Cao, nhiều người bảo rằng ông có hai “mùa xuân đầu tiên”. Mùa xuân thứ nhất là vào đầu năm 1946, khi tại Kỳ họp thứ nhất, Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã chọn bài hát “Tiến quân ca” của ông làm Quốc ca. Ba mươi mùa xuân sau, ông lại cho ra đời ca khúc Mùa xuân đầu tiên.
Điều không quá khó để lý giải cho hiện tượng Văn Cao, người nhạc sĩ tài hoa nhưng đa đoan này, bởi âm nhạc của ông là thứ chỉ dành cho “người trong mộng”, không phải dành cho những người trần mắt thịt, những cái tai “thế tục” nghe để phán, mà phải thẩm để suy. Dẫu rằng giai điệu cũng như ca từ trong các ca khúc của ông, nghe qua, đọc qua không có gì là quá khó hiểu, trái lại chúng rất gần gũi, thân quen, chỉ cần đọc vài lần là có thể nhớ, thuộc được ngay. Mở đầu ca khúc Mùa xuân đầu tiên, Văn Cao viết: “Rồi dặt dìu mùa xuân theo én về/ Mùa bình thường mùa vui nay đã về/ Mùa xuân mơ ước ấy đang đến đầu tiên/ Với khói bay trên sông, gà đang gáy trưa bên sông/ Một trưa nắng thôi hôm nay mênh mông/.../ Một trưa nắng vui cho bao tâm hồn...” trên nền giai điệu valse mềm mại, chậm rãi.
Mùa xuân đầu tiên ấy là khát vọng nghìn đời của một dân tộc vừa thoát khỏi những năm tháng chiến tranh, bom rơi, đạn nổ, máu chảy suốt hàng chục, hàng trăm năm ròng. Trong hoàn cảnh ấy, một mùa bình thường, có “khói bay trên sông, gà đang gáy trưa bên sông” cũng là “một mùa xuân mơ ước”. Nghe đến nao lòng, xót xa biết nhường nào! Và năm 1975, khi cả dân tộc như vỡ òa trong niềm vui chiến thắng, thì bất cứ ai cũng không thể đứng ngoài cuộc được. Bày tỏ niềm vui trước ngày toàn thắng của dân tộc, mỗi người có thể chọn cho mình một cách riêng. Người nhạc sĩ “mộng mơ” Văn Cao đã chọn cách: “...Từ đây người biết quê người/ Từ đây người biết thương người/ Từ đây người biết yêu người...”.
Về lý mà nói, đây chỉ là cách lựa chọn riêng của Văn Cao. Bởi lẽ theo nhận thức của ông, chiến tranh là loạn ly, xa quê, biệt xứ, là đầu rơi máu chảy, huynh đệ tương tàn, là thù ghét, chối bỏ lẫn nhau. Không chỉ riêng ông, mà bất cứ ai bước ra từ cuộc chiến đều phải chấp nhận thực tế nghiệt ngã là nhiều cặp vợ chồng, anh em, bố con,... vì những lý do khách quan nào đó, ngoài ý muốn chủ quan, họ vô tình trở thành những người đứng ở hai bờ chiến tuyến, trở thành kẻ thù không đội trời chung của nhau. Trong chiến tranh không có chỗ cho “thương người, yêu người” đối với hai kẻ không ở cùng một chiến tuyến. Chiến tranh qua đi là cơ hội bằng vàng để con người nhận ra giá trị làm người của chính mình, để thương, yêu nhau là cần và phải làm đầu tiên. Mùa xuân 1976 chính là “mùa xuân đầu tiên” theo nghĩa ấy. Một mùa xuân đem đến cho con người những giá trị nhân văn sâu sắc.
Là một nghệ sĩ vốn rất nhạy cảm như Văn Cao, nhìn thấy điều ấy trước trong sự ồn ào của niềm vui chiến thắng là điều vừa rất đáng để chia sẻ, vừa rất đáng kính trọng. Thế nhưng, cuộc đời không đơn giản như những gì mà người nghệ sĩ tài hoa này đã nghĩ và làm.
Lời nhắn gửi cuối cùng, những thông điệp lịch sử
Thời gian hoạt động âm nhạc với tư cách một người viết ca khúc và soạn nhạc giao hưởng của Văn Cao chỉ khoảng trên dưới 10 năm. Nhất là từ sau vụ “Nhân văn giai phẩm”, Văn Cao lặng lẽ kiếm sống bằng nghề viết nhạc phim, nhạc không lời, vẽ tem, vẽ bao thuốc lá, làm thơ và chuẩn bị cho ra đời ca khúc duy nhất cuối cùng theo đúng nghĩa của nó sau 30 năm (1976). Đó chính là “Mùa xuân đầu tiên”. Có thể nói cảm thức xuân trong các giai phẩm của ông đến rất sớm, từ Thiên thai, Trương Chi, Suối mơ đến Bến xuân, Đàn chim Việt, rồi Sông Lô, Mùa xuân không nở, Mùa xuân đời tôi,...
Nhiều người thường chọn mùa thu làm điểm tựa cảm xúc cho thi hứng sáng tạo nghệ thuật của mình. Mùa xuân, mùa khởi đầu của một năm theo quy luật vần xoay của đất trời.
Nhưng mùa xuân cũng là mùa của “vạn sự khởi đầu nan”. Chọn mùa xuân theo cách của nhạc sĩ Văn Cao, âu cũng là sự định đoạt của số phận. Đối với ông, có một mùa xuân trở thành bất tử và tương đối suôn sẻ, từ khi chàng trai đất Cảng mới ngoài đôi mươi (1946), dù rằng cũng có lúc người ta muốn cái mùa của ông tắt lịm giữa chừng xuân. Đấy là mùa xuân của Tiến quân ca. Sau ca khúc trở thành Quốc ca này, Văn Cao không viết ca khúc nữa mà chỉ viết nhạc phim, nhạc khí. Sau này, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường, một người rất yêu thích nhạc của Văn Cao và đã trở thành người bạn vong niên, thuật lại trên một tờ tạp chí ở hải ngoại lời tâm sự của nhạc sĩ với nhà văn đại ý: Khi nhận viết Tiến quân ca Văn Cao không hề chuẩn bị trước để làm một bài hát. Lúc ấy, ông là một người lính đặc nhiệm của đội biệt động vũ trang. Nhiệm vụ của ông là trong một đêm, cầm một khẩu súng vào một thành phố để thanh toán một người. Ông đã làm xong việc ấy... Những ngày đầu sau chiến tranh, Văn Cao đã trở lại căn nhà ấy, thấy còn lại một gia đình mẹ góa con côi. Biết vậy, nhưng ông lại không thể nói lên điều cần phải nói trong những ca khúc tiếp theo về chiến công hay về một điều gì khác? Thế là ông đành lặng im chuyển sang làm những việc khác và tuyên bố “đoạn tuyệt” với ca khúc.
Chỉ đến khi miền Nam hoàn toàn giải phóng, đất nước thu về một mối, người nhạc sĩ đa đoan này dường như mới cảm thấy có một mùa xuân khác đang đến, nên ông đã cầm bút viết nên ca khúc Mùa xuân đầu tiên. Nhưng tiếc thay sự trắc ẩn của cuộc đời không phải lúc nào cũng chiều theo những dự cảm của người nghệ sĩ. Ca khúc Mùa xuân đầu tiên được viết ngay từ năm 1976, nhưng 20 năm sau, mãi đến năm 1996 nó mới thực sự được loang rộng và thấm sâu vào đời sống âm nhạc nước nhà. Mặc dù trước đấy ở một vài chương trình ca nhạc, Mùa xuân đầu tiên đã được các ca sĩ như Minh Hoa, Thanh Thúy, Quốc Đông thể hiện, nhưng chỉ ở một phạm vi hẹp. Phải chờ đến sau khi người được coi là “một viên ngọc trên bức khảm văn hóa - nghệ thuật của dân tộc Việt Nam” (như lời nhận xét của GS. Đặng Thai Mai) đã vĩnh viễn ra đi vào cõi vĩnh hằng (1995) thì khúc ca mang âm hưởng khải huyền ấy, có thể là sự chiêm nghiệm đau đớn, là ước mơ nhân bản của cả một đời người nghệ sĩ mới được chính thức vang lên và có một sức sống riêng trong đời sống âm nhạc đương đại Việt Nam.
Vậy là những dự cảm vượt thời gian của Văn Cao đã đem đến cho ông không chỉ có những vinh quang, mà còn xiết bao cay đắng. Nhưng âu đấy cũng là một cái giá cần phải trả cho những giá trị nghệ thuật đích thực mà không phải ai cũng có thể làm được.
Linh Hương