May lắm là dừng chân chốc lát uống ly cà phê hoặc ăn sáng rồi lại chạy tiếp, dù rất tò mò cứ tự hỏi, xa hơn những gì mình thấy ven đường kia là gì. Những ngôi làng, những con người, những xôn xao chợ búa hàng quán, cuộc sống với tất cả những gì sinh động nhất mà nó có...
Dù đã ở Tây Nguyên khá lâu và cũng có chút am hiểu về Tây Nguyên nhưng chuyến đi dọc biên giới lần này của tôi vẫn là chuyến đi đáng nhớ, chính xác là, đi xong về nhớ mãi bởi những gì đã thấy, đã nghe dọc đường, nó tạo dư âm cho tôi khiến mình thấy như vẫn đang mắc nợ mảnh đất cứ tưởng mình am tường này...
Như cái ngã ba Ngọc Hồi này, chạy thẳng là tới biên giới Việt Lào, tôi đã lên, đã ôm cột mốc để... chụp ảnh. Rẽ phải là đường Hồ Chí Minh, tôi từng ôm vô lăng chạy rất nhiều lần để ra Huế hoặc Đà Nẵng. Còn nằm ngồi trên xe khách còn nhiều hơn nữa. Hôm rồi chở một ông bạn từ Pleiku ra Đà Nẵng họp lớp, tôi đã chọn cái quán bún ở ngay ngã ba ấy để ông bạn ngồi... ngắm xe. Chợt cắc cớ, gã hỏi: Rẽ về trái thì đi đâu. Tôi à, rẽ trái thì là quay lại nơi chúng ta xuất phát sáng nay nhưng là con đường khác, bởi toàn rừng. Gã hỏi, ông đi chưa? Chưa. Gã trề môi: Thế mà cũng khoe là đã ngang dọc Tây Nguyên.
Quả là lúc nãy tôi vừa khoe với gã về những chuyến đi ngang dọc Tây Nguyên của tôi, những cuộc “ăn rượu” say bò lê bò càng, những cuộc lội bộ cả buổi rã rời thấy cái nhà rông như đang đi trên sa mạc gặp nước..., nhưng quả là cái con đường cả tôi và gã đang cùng nhìn vào ấy thì tôi chưa đi thật, chưa biết hun hút trong ấy là cái gì thật.
Thế mà rồi cầu được ước thấy, một anh bạn bố trí cho một chuyến đi, bằng xe 2 cầu, chứ xe ấm ớ bằng cái hộp diêm của tôi thì quên nhanh cho nó khỏi phải chấm câu.
Và dẫu hoắng lên nói là đi nhiều rồi thì chuyến đi vừa rồi của tôi vẫn là chuyến đi đáng nhớ, chính xác là, đi xong về nhớ mãi.
Ấy là chuyến đi dọc biên giới do Thiếu tá Thái Bá Mão, Trưởng ban Tuyên huấn Binh đoàn 15 bố trí đi cùng mấy đồng nghiệp, tất nhiên là đi theo tuyến của binh đoàn, những nơi có các đơn vị của binh đoàn đóng quân, vừa làm kinh tế vừa giữ biên giới.
Đáng nhớ là bởi, cũng khá bận rộn, nên phải nghỉ phép để đi. Và bởi thấy trong lịch trình có nơi chưa từng đến, có nơi đến từ cách đây mấy chục năm, dù được mệnh danh là ở Tây Nguyên khá lâu và cũng có chút am hiểu về Tây Nguyên. Và còn bởi, những gì đã thấy, đã nghe dọc đường, nó tạo dư âm cho tôi khiến mình thấy như vẫn đang mắc nợ mảnh đất cứ tưởng mình am tường này.
Nhà rông Tây Nguyên.
Té ra thấy toàn... khó khăn.
Đầu tiên là những khó khăn mà các công ty thuộc binh đoàn đang phải đối đầu và xử lý, mà khó khăn nhất vẫn là vấn đề... đầu ra cho sản phẩm. Gặp nhau toàn hỏi, giá thế nào? Nhà thơ rất lơ mơ về giá cả, về kinh tế nhưng tôi cũng hiểu là, hiện giá thành mủ cao su và giá bán đang chênh lệch nhau, tức giá bán thấp hơn giá thành. Hôm vào Công ty 715, thấy cái nhà thể thao để chơi cầu lông ngày xưa giờ xếp đầy những bánh mủ. Anh em giải thích, găm ở đấy chờ... giá lên. Một giám đốc nói, anh cứ tính thế này, có lúc bọn tôi nhẩm, cứ một giờ đồng hồ trôi qua là công ty lại lỗ mấy chục triệu. Cái cảm giác ngồi tính giờ ấy nó khủng khiếp lắm, làm ăn mà thấy tiền vèo vèo trôi trước mắt mà không làm gì được, kinh khủng lắm.
Và cũng đi mới biết, phần lớn mủ cao su của ta là xuất tiểu ngạch sang Trung Quốc nên phập phù là phải. Chả hiểu sao cả cái binh đoàn to đùng chuyên trồng cao su mà toàn bộ đầu ra lại phụ thuộc vào xuất tiểu ngạch sang Trung Quốc.
Và té ra, cái việc mà lâu nay tôi tưởng là phù phiếm, là làm theo phong trào, là hình thức, lại rất quan trọng. Ấy là tôi chứng kiến mấy cuộc thi cạo mủ “Bàn tay vàng” cấp công ty. Theo giải thích của vị Đại tá Phó tư lệnh binh đoàn thì đây là việc rất quan trọng, phải thường xuyên được hoàn chỉnh, nâng cấp, chuyên nghiệp hóa, bởi nó quyết định đến năng suất, chất lượng và cả tinh thần làm việc. Từng đội tổ chức thi, rồi lên công ty, lên cấp binh đoàn rồi cấp ngành. Thú thực, lâu nay nhiều cuộc thi của chúng ta hình thức quá, thậm chí có những cuộc thi còn đưa cả đáp án cho thí sinh học thuộc hoặc chép lại, mục đích là để... cuộc thi thành công, chưa thi đã biết thành công. Nhưng ở các cuộc thi “Bàn tay vàng” thì nó là thi thật sự, thi để hoàn thiện thao tác, để nâng cao chất lượng công việc, để ngày càng chuyên nghiệp... chứ hoàn toàn không phải là hình thức, hoàn toàn không phải vẽ vời ra để chơi. Vậy nên, ở các cuộc thi cấp công ty, thường thấy hiện diện của cả tư lệnh, các phó tư lệnh và các phòng ban của binh đoàn.
Và cũng thấy cái vất vả của việc chăm lo của binh đoàn với đời sống cán bộ công nhân viên. Ngay chuyện các cô nhà trẻ, mẫu giáo đón các cháu từ... nửa đêm rồi trả cháu vào tận 7, 8 giờ tối hôm sau, khi nào mẹ các cháu trở về, cũng là một cách giúp, và là trách nhiệm của binh đoàn, với việc chăm lo tổ ấm cho các gia đình công nhân. An cư mới lạc nghiệp. Công nhân có yên tâm nửa đêm đi cạo mủ thì con của họ phải được chăm lo trước đã. Tôi nhớ đã xem một bản tin trên VTV về các nhóm trẻ đặc biệt này, và giờ thì tôi đang hiện diện ở chính nơi ấy. Những cô giáo mầm non từ nhiều địa phương về làm giáo viên ở đây, có cô độc thân, cô thì đã có gia đình, có con, khi mọi người chuẩn bị đi ngủ thì các cô... đến lớp đón học trò. Tôi chứng kiến Thượng tá Hoàng Đức Tỏa, Bí thư Đảng ủy, Phó Giám đốc Chi nhánh 716 rưng rưng nói: Thay mặt lãnh đạo chi nhánh, chú (ông dùng chú chứ không đồng chí như điều lệnh), tri ân các cháu, các cháu đã giúp chi nhánh rất nhiều. Nếu không có các cháu, công nhân không thể ra lô, tiến độ công việc của công ty không thể chạy như hiện nay. Có thể có ai đấy nói rằng các cháu sướng, ít nhất là sướng hơn công nhân, chú cãi ngay, các cháu rất khổ, chú biết thế. Chưa nói chuyện trông trẻ suốt đêm ngày thay bố mẹ chúng, ngay việc trông chúng đúng giờ ban ngày thôi cũng đã rất khổ rồi, ai có con nhỏ thì biết. Chú cảm ơn các cháu rất nhiều... Tôi thấy ông Tỏa rưng rưng và các cô giáo càng rưng rưng. Ngày thường mấy ai thấy họ nếu không vào tận các điểm giữ các cháu tận các đội.
Cao su Tây Nguyên.
Và té ra, không chỉ ở chi nhánh này mới có cảnh đón học trò từ nửa đêm như thế, mà hầu hết ở các công ty cao su đều thế. Bởi cạo mủ cao su là phải làm từ nửa đêm đến sáng, không thể khác, ngày nào cũng thế, mùa nào cũng vậy. Những lớp học đón trẻ từ nửa đêm ấy cứ nhoi nhói trong tôi, trở thành những điểm sáng trên suốt dọc biên giới, khiến tôi có cái nhìn khác hẳn với hình dung ban đầu về biên giới...
Đi mới thấy các đại tá, thượng tá, các sĩ quan lãnh đạo công ty nhiều lúc giống hệt các ông... đội trưởng sản xuất, hoặc chủ nhiệm hợp tác xã một thời. Sáng là ăn cơm muối vừng, trứng tráng, canh rau rồi ngồi tính toán phân công lô, thửa, nhân công... chỗ nào thu hoạch, chỗ nào lên luống, phân gio các loại, công xá các kiểu. Rồi sau đấy là tính toán kinh tế, bán ra thu vào, xuất nhập mua sắm. Rồi là trăm thứ bà rằn khác của một công ty, nhưng vẫn là đơn vị quân đội, nên vẫn thường trực huấn luyện các kiểu các loại. Nên dễ hiểu khi Phó Tư lệnh Hoàng Sĩ Chung nói nửa đùa nửa thật: Các giám đốc công ty ở đây khổ hơn một sư đoàn trưởng thời bình.
Đi cũng mới hay là, còn rất nhiều người phải xa nhà, phải khổ. Tuần, vài tuần, thậm chí vài tháng mới về nhà là chuyện thường, là nói nhà ở Pleiku ấy, ở binh đoàn ấy, còn ở các tỉnh khác, ở quê thì lâu lắm. Dẫu bây giờ khá hơn ngày xưa, không phải giường cá nhân bếp dầu tắm chung bể nữa, nhưng cái cảnh tối tối, văn phòng công ty vắng teo, dăm anh sĩ quan lãnh đạo dồn lại một mâm ở phòng ăn, ăn xong rồi... mỗi anh về một phòng của mình, thường là phòng làm việc có cái giường phía trong, ngày này tháng khác như thế. Thậm chí có người có nhà ở gần đấy vẫn vào công ty ngủ, phần lớn là xa nhà, có nơi rất xa như Công ty 732, như Chi nhánh 716...
Cũng đi mới thấy, binh đoàn có nhiều cán bộ rất giỏi. Ngoài những “bàn tay vàng” giỏi là đương nhiên, nhiều cán bộ trẻ khiến tôi nể phục. Như cô Thủy ở Công ty 732, học Khoa Ngữ văn Đại học Tổng hợp Huế, xin vào làm ở văn phòng công ty, phụ trách dân vận. Cô này nhớ vanh vách tên từng người, từng nhà gia đình Sê Đăng của công ty, biết tường tận từng hoàn cảnh, cách giải thích công việc rạch ròi nhanh nhẹn khiến tôi liên hệ nhiều trường hợp cũng tốt nghiệp đại học nhưng bảo thảo cái giấy mời không nổi...
Tôi cũng gặp khá nhiều người quen từ chuyến đi này. Những người đã gặp mặt ngoài đời và cả những người chưa gặp, họ mới đọc và hôm nay gặp tác giả, thấy một là mình cũng tự hào là có bạn đọc, nhưng cái chính là, anh em cán bộ chiến sĩ chịu khó đọc. Đang có tình trạng là văn hóa đọc ngày càng xuống, người đọc sách báo ngày càng ít đi. Ở đây, thấy người đọc vẫn nhiều, có thể ngồi nói chuyện văn chương với nhau mà không bị vênh. Điều ấy khiến những người làm nghề viết như tôi rất mừng...
Và giờ, mỗi khi nhìn lên rặng Trường Sơn xanh mờ, hướng biên giới ấy, tôi thấy một biên giới khác, biên giới vừa yêu thương gần gụi lại vừa lạ lẫm bất ngờ...