Báo chí đã có nhiều bài viết về vụ kiện bản quyền đối với kịch bản phim Biệt động Sài Gòn. Tuy nhiên dường như những điều cốt tử nhất dẫn đến vụ kiện vẫn chưa được đề cập tới một cách thích đáng, đó là vai trò của tư liệu nguyên mẫu và vai trò hư cấu, sáng tạo nghệ thuật. Phóng viên báo Sức khỏe & Đời sống đã có cuộc trao đổi với nhà văn – nhà biên kịch Lê Phương, đồng tác giả của kịch bản về vấn đề này.
- Ông Thanh đang chứng minh rằng ông ấy nhớ rất rõ đã xây dựng các nhân vật chính trong bộ ba Huyền Trang - Tư Chung - Ngọc Mai từ các nguyên mẫu nào. Đó dường như là bằng chứng của cái “nguyên gốc” chứng tỏ ông Thanh là tác giả đích thực của kịch bản Biệt động Sài Gòn (BĐSG)?
- Tư liệu và nguyên mẫu, ai cũng có thể có nếu có ý thức tìm hiểu. Nhưng vấn đề ở chỗ: tìm truyện ở chỗ nào? Nếu chỉ với nguyên mẫu đã đủ làm nên truyện phim thì trong số 5 nguyên mẫu mà ông Thanh liệt kê ra, ai là người dám yêu ni sư Huỳnh Liên? Ai là người dám “chờn vờn” với nguyên mẫu làm nên Ngọc Mai?
Trong thực tế, cấu tứ truyện nằm trong cảm xúc, trong bộ óc và sức sáng tạo của người sáng tác. Nó còn chứa đựng cả cái “tạng” của người sáng tác. Gần 50 năm cầm bút, tôi đã tạo ra hàng trăm câu chuyện khác nhau, cả tiểu thuyết, cả kịch bản điện ảnh và truyền hình mà BĐSG chỉ là một trong số đó.
- Vậy xin hỏi ông, trong thực tế, cấu tứ truyện phim và hệ thống nhân vật ở BĐSG đã được kiến tạo như thế nào?
- Thực tế, bên cạnh khối tư liệu khổng lồ do Bộ Tư lệnh thành phố và các chiến sĩ Biệt động Thành cung cấp, tôi có đọc một số tư liệu khác nữa đã được công bố trên báo chí thời ấy. Trong quá trình “thai nghén” truyện phim, tình cờ tôi đọc được bài báo Nhà thầu khoán của ông Nguyễn Trần Thiết đăng trên báo Quân đội Nhân dân. Khúc dạo đầu trong bài báo đó đã làm lóe lên cái gợi ý về một nhân vật rất phong lưu mã thượng đi vào trận chiến với một mối tình éo le sâu nặng. Trong tư liệu của Nhà thầu khoán, nhân vật nhập thành đóng vai người chồng gặp người vợ già, nhưng tôi đã biến nhân vật này thành một trang phong lưu mã thượng gặp một người ra đón mà chưa biết mặt, tổ chức chỉ cho biết đó là một cô gái trẻ trung xinh đẹp, con cháu một nhà tư sản... và anh phải đóng vai người tình của cô ấy. Với một cái mở đầu như thế, tôi đẩy nhân vật chính vào tình huống bị thử thách triền miên trong mối quan hệ này trước kẻ thù, trước tổ chức và với người đồng đội xinh đẹp luôn cận kề. Cùng với mối tình éo le sâu nặng có trước, quan hệ Huyền Trang - Tư Chung - Ngọc Mai đã tạo nên cái “tam giác ái tình” nhiều lúc khá gay cấn nhưng cũng đầy tính nhân bản mang đậm bản sắc của văn hóa và đạo lý người Việt. Với mối quan hệ tay ba này, trục chính của truyện phim đã được thiết lập. Và khi tôi chuyển giao cái “tam giác ái tình cách mạng” đó cho ông Thanh thì nó như một mồi lửa ném vào “kho thuốc súng” tư liệu của ông ta và nổ bùng thành cái bản viết quá đà gần 400 trang mà sau đó tôi phải viết lại thành 190 trang.
- Ở trên, khi nói đến cấu tứ truyện, ngoài cảm xúc, tư duy và sức sáng tạo, ông có nói đến cái “tạng” của người sáng tác. Vậy cái “tạng” ấy trong trường hợp này là cái gì?
- Cách đây gần 40 năm (vào khoảng 1970), khi tôi viết cuốn tiểu thuyết Thung lũng Cô - tan thì đồng thời với tôi cũng có rất nhiều nhà văn viết về cuộc chiến đấu trên tuyến đường mòn Hồ Chí Minh ở Trường Sơn: Nguyễn Khải viết Đường trong mây, Đào Vũ viết Con đường mòn ấy... và còn nhiều nữa mà tôi không nhớ hết. Nhân vật trong Đường trong mây là các chiến sĩ công binh anh hùng, nhân vật trong Con đường mòn ấy là các bạn thanh niên xung phong dũng cảm, còn nhân vật trong Thung lũng Cô - tan của tôi là các trí thức trẻ ra trận, “đấu trí” với “trí tuệ Mỹ” trên tuyến đường Trường Sơn. Đấy là cái “tạng” của tôi. Còn trong BĐSG, cái “tạng” của tôi không nằm trong các nguyên mẫu của ông Thanh, mà là nhân vật Hoàng Sơn: một thủ lĩnh biệt động phong lưu mã thượng đi vào cuộc chiến đấu sinh tử một cách ung dung với một mối tình sâu nặng “vắt vai” trong quá khứ và một mối tình “phương tiện” đầy ám ảnh thường xuyên thiêu đốt nghị lực trai trẻ của mình. Tôi vốn là lính thời kháng chiến chống Pháp nên “chất lính” trong các nhân vật của tôi bao giờ cũng phảng phất cái dáng vẻ Bụi trường chinh phai bạc áo hào hoa. Đấy, cái “tạng” của tôi ở đây là thế đấy. Và cũng xin nói riêng với nhà báo rằng, trong nghề sáng tác, “cái tạng” chính là AND của tác phẩm.
- Nhưng tại sao lại cứ phải là ni sư Huyền Trang mà không phải là một nữ sinh viên, một nữ nhà báo hay một cô gái Sài Gòn xinh đẹp nào đó?
- Phong trào đấu tranh của các Phật tử là một đặc điểm rất nổi bật trong cuộc đấu tranh của nhân dân Sài Gòn thời chống Mỹ. Và như thế người tình của Tư Chung (Hoàng Sơn) ẩn mình trong giới tu hành là một lợi thế kép. Nó vừa tạo điều kiện phản ánh phong trào đấu tranh của Phật tử, lại vừa là đối trọng tình cảm mang đầy kịch tính trong quan hệ tay ba như tôi đã nói ở trên, đồng thời là “con bài dự trữ” có tính chiến lược khi dòng kịch tính của truyện phim có những bước ngoặt lớn xảy ra. Tôi kiến tạo nhân vật ni sư làm “người thứ ba ẩn mình trong quan hệ tay ba” là vì những lý do đó chứ không chỉ vì có nguyên mẫu là ni sư trong đội Biệt động, bởi trong thực tế không có ni sư nào có mối tình như trong truyện phim. Ni sư Huỳnh Liên - người được coi là nguyên mẫu của Huyền Trang - theo tôi biết là không hề có mối tình nào cả.
- Như vậy giá trị của nguyên mẫu nói riêng và tư liệu nói chung trong sáng tác truyện phim là gì?
- Nó là cái phải có, nhưng sẽ là vô giá trị nếu nó cứ đứng mãi ở vị trí của các tư liệu. Người sáng tác tìm hiểu tư liệu, tích hợp nó, rọi chiếu nó dưới quan điểm của mình, rồi trong một phút thăng hoa đột biến với hàng nghìn nguyên cớ khác nhau đã giúp anh ta tạo nên những nhân vật của tác phẩm với đời sống riêng của nó, tạo ra một hiện thực thứ hai tuy rất thật nhưng không giống với cái hiện thực của tư liệu. Ông Thanh cứ loay hoay với những tư liệu và nguyên mẫu để chứng minh bản quyền của ông ấy thì thật là... khó nói. Bởi vì nếu cứ theo cái lý sự đó thì cuối cùng có lẽ bản quyền phim BĐSG sẽ là của Bộ Tư lệnh BĐSG!
- Vậy là không có cách gì để phân định bản quyền trong trường hợp này sao?
- Cuộc tranh chấp bản quyền ở đây thật sự khó dàn xếp, vì tôi và ông Thanh đang ở hai “kênh” khác nhau, không cùng ngôn ngữ đối thoại. Tuy nhiên, từ góc nhìn của nghiệp vụ biên kịch nói riêng và đặc trưng của nghề sáng tác nói chung, nếu ông Thanh bình tĩnh hơn một chút, chín chắn hơn một chút thì có thể đã nhận ra giới hạn của mình. Cho đến bây giờ thì tôi hiểu cái lý do khiến ông Thanh phải vật vã suốt hơn 20 năm qua. Đó là vì ông đã bị đống tư liệu ám ảnh khiến ông bị lẫn lộn cái hiện thực tư liệu với cái hiện thực nghệ thuật. Chỉ tiếc là, nếu đó là những ám ảnh nghề nghiệp, hay những kỷ niệm khó quên trong đời làm báo thì thanh thản cho ông ấy biết bao. Với những gì đã có trong sự nghiệp làm báo của ông ấy, bạn đọc chắc phải nghiêng mình. Còn trong lĩnh vực sáng tác nghệ thuật thì có lẽ...
Đỗ Quảng (thực hiện)