Nhắc đến sơn mài, chúng ta thường nghĩ ngay đến những tấm vóc đen bóng được mài khắc công phu bằng vỏ sò thô cứng cùng màu sơn then, sơn cánh gián sắc đậm. Nhưng với tranh sơn mài trên những nền chất liệu mới lạ, vẻ đẹp cứng nhắc, góc cạnh ấy bỗng trở nên mềm mại, uyển chuyển đến lạ thường.
Gìn giữ nét đằm thắm của sơn mài
Dòng chảy tác phẩm mỹ thuật sơn mài nổi tiếng của Việt Nam bắt nguồn từ việc khai thác hiệu quả chất liệu truyền thống của các họa sĩ Trường mỹ thuật Đông Dương - tiền thân Trường ĐH mỹ thuật Việt Nam hôm nay. Họa sĩ Tô Ngọc Vân từng khẳng định: “Màu sắc sơn mài đằm thắm, sắc nhị âm vang sâu rộng, rung tới tận đáy lòng người xem. Không một màu đỏ nào đứng cạnh màu son của sơn mài mà không bị tái nhợt. Chưa thấy một màu đen nào đặt cạnh màu đen của sơn mài mà không bị bạc và trơ”. Tuy nhiên, theo thời gian, nền gỗ dùng làm tấm vóc đôi khi bị cong, vênh do điều kiện khí hậu, thời tiết... thế nên nét đằm thắm, trầm mặc của sơn mài cũng nhạt phai ít nhiều.
Triển lãm “Thở” trưng bày tại Eight Gallery, số 8 Phùng Khắc Khoan, P.Đa Kao, Q.1, TP.HCM, từ 6/10 đến hết ngày 30/10.
Trăn trở với điều đó, họa sĩ Nguyễn Thanh Tịnh - Giám đốc Dự án của Việt An Art đã nghĩ ra một chất liệu mới bền lâu hơn và cũng lạ đời hơn là quả bầu khô. Khi còn là sinh viên Trường đại học Mỹ thuật, anh Tịnh từng có thời gian thực tập vẽ tranh ở Tây Nguyên nên hiểu rõ những trái bầu khô đã trải qua sương gió vùng cao có thể chịu được thời tiết khắc nghiệt, bền bỉ qua thời gian. Thêm vào đó, quả bầu vốn đã lồi lõm nên về lâu dài không lo sợ bị cong, vênh như nền vóc đen truyền thống. Nghĩ là làm, cùng với những người bạn cũng tốt nghiệp từ Trường Mỹ thuật, anh đã thử nghiệm chất liệu độc đáo này vào tranh sơn mài.
Vẫn là những chất liệu màu truyền thống của nghề sơn mài, nhưng khi thể hiện trên vật dụng quen thuộc của đồng bào dân tộc, nét vẽ như được bay bổng, uốn lượn theo từng đường cong khúc khuỷu của quả bầu. Chính điều đó đã ghi dấu ấn sáng tạo rất riêng của người nghệ sĩ khi thổi hồn vào bức tranh sự sống động và thanh thoát khó tìm thấy ở những tác phẩm trên nền vóc bình thường. Bên cạnh đó, mỗi quả bầu lại có hình dáng, kích thước khác nhau nên người họa sĩ phải sáng tạo không ngừng để tìm ra hình vẽ phù hợp, dàn trải được trên nền cong lồi lõm của quả bầu. Đây thật sự là thử thách cho người thực hiện, bởi với nghệ thuật truyền thống như tranh sơn mài thì người nghệ sĩ phải thật tinh tế và tỉ mỉ vì sự cách tân không hợp lý có thể làm mất đi vẻ đẹp vốn có của truyền thống. Tuy nhiên, với tâm huyết dành cho tranh sơn mài, những họa sĩ trẻ đã thể nghiệm thành công ý tưởng “không giống ai” của mình.
Gần 20 năm vẽ tranh sơn mài nhưng đến khi bắt tay vào thực hiện ý tưởng mới này, Nguyễn Thanh Tịnh ngỡ ra rằng nghệ thuật dân tộc vẫn còn nhiều tiềm năng phong phú để sáng tạo và cách tân. Từ những khó khăn, thử thách ban đầu, giờ đây anh và nhiều họa sĩ đã bị lôi cuốn theo từng nét vẽ của tranh sơn mài trên quả bầu khô. Không chỉ có tác phẩm sơn mài trên quả bầu khô độc nhất vô nhị, họa sĩ Nguyễn Thanh Tịnh còn “phủ” chất liệu sơn mài trên những viên đá được chạm khắc tinh vi và sắc sảo. Vẽ tranh sơn mài trên đá cũng khó như vẽ trên quả bầu khô, phải được mài dũa kỳ công qua bàn tay của nghệ sĩ bởi những viên đá đen gồ ghề, to nhỏ khác nhau là một thử thách thật sự cho ai đã quen với những bức tranh trên giá vẽ bằng phẳng thông thường.
Có thể nói, trải qua sự phát triển mỹ thuật hiện đại, đến nay, các tác phẩm hội họa, điêu khắc sơn mài đang ngày càng chứng minh khả năng biểu đạt, ứng dụng rộng rãi, song hành với những tìm tòi, sáng tạo mới của nhiều thế hệ nghệ sĩ.
Họa sĩ Hiền Nguyễn - nghệ sĩ thị giác với 15 năm theo đuổi và dấn thân cùng dòng tranh sơn mài nghệ thuật.
Hội họa tự nhiên như hơi thở
Chắc chắn rằng sơn mài trên gỗ đã quá quen thuộc với mọi người, nhưng làm sơn mài trên vải thì có lẽ ít người biết đến. Tại Eight Gallery (8 Phùng Khắc Khoan, quận 1, TP.HCM) đang diễn ra triển lãm tranh sơn mài mang tên Thở của họa sĩ Hiền Nguyễn. Đến đây, công chúng sẽ được tận mắt chiêm ngưỡng sự sáng tạo vô hạn của giới họa sĩ.
Hiền Nguyễn xuất thân từ Đại học Mỹ thuật công nghiệp Hà Nội, là nghệ sĩ thị giác với 15 năm theo đuổi và dấn thân cùng dòng tranh sơn mài nghệ thuật. Nữ họa sĩ cũng đã tham gia nhiều triển lãm mỹ thuật, triển lãm nhóm trong nước và quốc tế, có nhiều tác phẩm thuộc bộ sưu tập tư nhân trong và ngoài nước. Trước đó, chị đã tổ chức thành công buổi triển lãm cá nhân mang tên Ủ hồi đầu năm tại Bảo tàng Mỹ thuật TP. HCM. Tại đây, chị đã giới thiệu đến gần 100 tác phẩm sơn mài, phần lớn là khổ to. Trong đó, sơn mài chiếm số lượng lớn nhất, gồm 61 bức với nhiều bức khổ lớn, được ghép lại từ 3-4 tấm. Sơn dầu có 14 bức, đồ họa in độc bản và thủ ấn họa có 13 bức.
Giải thích về chủ đề Thở của triển lãm lần này, chị cho biết: “Với tôi, vẽ cần thiết và tự nhiên như hít thở. Điều này có nghĩa rằng khi vẽ hãy để cho màu thở, bố cục thông thoáng, đường nét, tối sáng, khối hình... đều phải thở thì bức tranh mới sống động, mới có sự sống. Với sơn bóng lóa, sặc sỡ trang trí theo khuôn mẫu hoa văn, biểu tượng, kỹ thuật tỉ mẩn, làm cho nó biết thở không phải dễ. Ai vẽ sơn mài cũng mong được thở và thở được!”.
Thở trưng bày 18 bức tranh sơn mài của Hiền Nguyễn theo hai nhóm chủ đề: Phong cảnh và trừu tượng. Các bức tranh với màu sắc, hình khối của mình đã đem lại được nhiều cảm xúc cho người xem cho dù cảm quan thực tế về hình ảnh tranh như thế nào. Ở triển lãm Thở, ngoài việc người xem được thưởng thức tranh sơn mài truyền thống trên bề mặt gỗ gọi là vóc, họ còn biết thêm tranh sơn mài trên vải.
Họa sĩ Nguyễn Hiền nói về việc chọn vẽ và làm kỹ thuật sơn mài trên vải của mình: “Tôi luôn muốn làm mới mình với chất liệu sơn mài truyền thống. Tôi nghĩ, ngoài tinh thần, ý tưởng sáng tạo, cảm xúc, năng lực thẩm mỹ, thử nghiệm phải mang đặc trưng của chất liệu, thông qua kỹ thuật chất liệu. Tất cả các tác phẩm ở triển lãm đều là tranh sơn mài, nhưng tác giả ghi chú rõ là sơn mài trên toan hoặc sơn mài trên vóc. Sở dĩ có sự khác biệt này vì trước nay với sơn mài truyền thống các họa sĩ hay thợ nghề chỉ vẽ và làm kỹ thuật sơn mài trên bề mặt gỗ (vóc). Còn ở tác phẩm của tôi, tôi vẽ và làm sơn mài trên toan”.
Nhiều họa sĩ xem tranh của Hiền Nguyễn cũng nhận định, nếu kỹ thuật không khéo thì sơn mài lên toan sẽ rách vải, hư tác phẩm. Hiện nay, câu chuyện sáng tác tranh sơn mài theo lối truyền thống hay cải tiến, đổi mới theo hướng đương đại vẫn còn những tranh cãi bởi nhiều ý kiến khác nhau. Nhưng suy cho cùng, cách thức hoạt động nào cũng tạo sức sống cho sơn mài trong dòng chảy nghệ thuật đương đại, thúc đẩy sơn mài Việt Nam bước ra thế giới.