Chẩn đoán mãn kinh chắc chắn nhất là khi người phụ nữ đã ở vào độ tuổi 48 - 50 và mất kinh liên tục trong một năm (12 tháng) mà không có bệnh lý gì toàn thân hay tại bộ máy sinh dục.
Mãn kinh là tình trạng bình thường của mọi phụ nữ sau lần có kinh cuối cùng rồi vĩnh viễn chấm dứt. Chẩn đoán mãn kinh chắc chắn nhất là khi người phụ nữ đã ở vào độ tuổi 48 - 50 và mất kinh liên tục trong một năm (12 tháng) mà không có bệnh lý gì toàn thân hay tại bộ máy sinh dục.
Mãn kinh tự nhiên xảy ra ở tất cả phụ nữ không phân biệt nòi giống tôn giáo hay đẳng cấp xã hội. Mãn kinh không phải tự nhiên là những người bị mất hẳn kinh nguyệt dù tuổi còn trẻ do bị cắt tử cung, cắt cả hai buồng trứng hoặc do điều trị bằng thuốc hoặc tia xạ mà buồng trứng bị mất chức năng hoạt động của nội tiết nghĩa là mất chức năng sản xuất estrogen lẫn ngoại tiết nghĩa là phóng noãn.
Khi mãn kinh lượng estrogen (nội tiết tố nữ) giảm đi rất mạnh làm thay đổi cả hình thái của bộ máy sinh dục nữ: môi lớn môi bé teo đét, âm đạo khô, giảm ham muốn tình dục, kèm theo một số chức năng mất ngủ hay quên, loãng xương, rối loạn tim mạch và tiết niệu. Mãn kinh ở tuổi trên dưới 50 được coi là đúng hạn. Mãn kinh sớm là khi còn ở tuổi 40 hay ít hơn.
Trước khi mãn kinh nhiều phụ nữ được báo trước bằng một thời kỳ tiền mãn kinh. Đó là một thời kỳ có những biến đổi về tâm tính và thể chất có chu kỳ vào thời kỳ hoàng thể (sau phóng noãn) của chu kỳ kinh nguyệt. Cần theo dõi trong một số chu kỳ để phân biệt với những triệu chứng bệnh lý khác của người phụ nữ.
Các triệu chứng nổi trội trong thời kỳ tiền mãn kinh là: tình trạng u uất, cảm giác vô vọng, chán nản; hay lo âu, căng thẳng, không thích hoạt động; buồn vui đột ngột, nhiều ý phủ định hơn; nóng nảy, giận dữ, xung đột cá nhân vô cớ; khó tập trung tư tưởng để làm việc hay học tập nghiên cứu; giảm sự quan tâm đến các hoạt động hằng ngày công việc, vui chơi bạn bè; hay buồn ngủ, dễ mệt mỏi, thiếu hào hứng; ngủ nhiều hơn hoặc mất ngủ; cơn vã mồ hôi, nóng mặt hoặc nóng toàn thân; nhức đầu, đau cơ, đau khớp, tăng cân, béo lên, vú căng đau; thay đổi khẩu vị - ăn nhiều hoặc chán ăn.
Ở tuổi mãn kinh, cùng với những thay đổi ở buồng trứng, nhiều tuyến nội tiết các tạng khác cũng có thay đổi: những thay đổi này không đột ngột mà dần dần trong cả cuộc đời bắt đầu ngay từ thời kỳ bào thai. Kích thước buồng trứng tăng dần cho đến khi dậy thì. Từ lúc dậy thì buồng trứng to nhỏ theo giai đoạn của chu kỳ kinh nguyệt, sau khi có kinh có nang noãn phát triển to dần đến khi phóng noãn (vỡ nang) chỉ còn các sẹo (hoàng thể), buồng trứng lại co bé lại trong khi có kinh. Đến tuổi 40 buồng trứng giảm dần thể tích cho đến khi mãn kinh.
Ngay trước khi mãn kinh số noãn nang thoái triển, biến mất rất nhiều. Sự biến mất của noãn nang này xảy ra cùng lúc với sự tăng mạnh của nồng độ FSH (một hormon được bài tiết từ tuyến yên) trong máu, kinh nguyệt trở nên thất thường và nhiều chu kỳ không có phóng noãn.
Nồng độ estradiol giảm mạnh trong những tháng đầu sau mãn kinh. Trái lại testosteron của phụ nữ không giảm nhanh như thế. Khả năng sinh sản đã chấm dứt nhưng tình dục không chấm dứt (hứng khởi tình dục ở phụ nữ cần có testosteron).
Thay đổi ở tuyến thượng thận - tuyến thượng thận phụ nữ chỉ sản xuất một lượng nhỏ estrogen, nhưng một lượng đáng kể các chất tiền thân của androgen như dehydroepiandrosteron sulfat (DHAS) và dehydro epiandrosteron (DHA). Cả hai chất này đều giảm ít sau mãn kinh nhưng có vẻ như không lệ thuộc gì vào mãn kinh. Các steroid khác của thượng thận (cortisol và aldosteron) cũng vậy.
Thay đổi ở trục dưới đồi - tuyến yên. Trục dưới đồi tuyến yên - buồng trứng luôn được cân bằng ổn định trong thời kỳ sinh sản - trục này thay đổi nhiều ngay ở thời kỳ tiền mãn kinh. Thay đổi quan trọng nhất là ở tuyến yên lúc này FSH được sản xuất ra rất nhiều, kinh nguyệt trở nên thất thường.
Ở một số phụ nữ chỉ số lutei-nizing hormon (LH) có thể tăng cao lên trước khi mãn kinh nhưng sau đó ổn định ở mức bình thường mặc dù FSH vẫn ở mức cao. Sau mãn kinh cả LH và FSH đều giữ ở mức cao.
GS. Đỗ Trọng Hiếu
