“Hướng tới loại trừ lây truyền HIV từ mẹ sang con vào năm 2015” là một trong những mục tiêu chính do Đại hội đồng Liên hợp quốc đề ra tại Hội nghị cấp cao về phòng, chống HIV/AIDS tháng 6/2011 mà Việt Nam đã cam kết thực hiện và xác định là một trong những mục tiêu chủ yếu của Chiến lược quốc gia phòng, chống HIV/AIDS đến năm 2020 và tầm nhìn 2030. Đây cũng là chủ đề của những Tháng cao điểm dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con năm 2012 và những năm tiếp theo.
Thành tựu...
Theo tính toán của các chuyên gia, nếu không có bất kỳ can thiệp nào nhằm ngăn chặn sự lây truyền HIV từ mẹ sang con thì tỷ lệ lây truyền HIV từ người mẹ nhiễm HIV sang con của mình là từ 35 - 40%. Như vậy, nếu không can thiệp chủ động và tích cực, mỗi năm Việt Nam có khoảng 2.000 trẻ em sinh ra bị nhiễm HIV từ mẹ. Tuy nhiên, nếu được can thiệp kịp thời và toàn diện thì tỷ lệ lây truyền HIV từ mẹ sang con có thể giảm xuống dưới 5%, thậm chí dưới 2% con, có nghĩa là mỗi năm chúng ta có thể cứu được từ 1.800 - 1.900 cháu bé khỏi nhiễm HIV thông qua các hoạt động dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con (dưới đây viết tắt là DPLTMC).
 Phụ nữ mang thai nhiễm HIV cần được khám và điều trị dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con. |
Xác định đây là hoạt động có hiệu quả cao, thiết thực và mang đầy tính nhân văn cao cả, trong những năm qua, Bộ Y tế đã chỉ đạo các sở y tế từ Trung ương đến địa phương tích cực triển khai các hoạt động DPLTMC, nhằm làm giảm đến mức thấp nhất tỉ lệ trẻ em bị nhiễm HIV do mẹ truyền sang. Để thúc đẩy các hoạt động DPLTMC và đảm bảo cho các hoạt động này được thực hiện một cách đúng đắn và hiệu quả trên phạm vi toàn quốc, Cục Phòng, chống HIV/AIDS, Bộ Y tế đã tổ chức biên soạn và ban hành nhiều tài liệu hướng dẫn chuyên môn kỹ thuật về DPLTMC theo cả 04 hợp phần được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo, bao gồm: Dự phòng sớm lây nhiễm HIV cho phụ nữ, đặc biệt là phụ nữ độ tuổi sinh đẻ; Phòng tránh thai ngoài ý muốn cho phụ nữ mang thai nhiễm HIV; Các can thiệp cho phụ nữ mang thai nhiễm HIV; Cung cấp cách chăm sóc, hỗ trợ và điều trị thích hợp cho bà mẹ nhiễm HIV và con của họ sau sinh.
Với những nỗ lực của các cơ quan chức năng và sự tham gia của toàn xã hội, đến hết tháng 6/2012, riêng trong lĩnh vực can thiệp (hợp phần 03 và 04) cả nước ta đã có 226 điểm cung cấp dịch vụ DPLTMC (2 điểm tuyến Trung ương, 92 điểm tuyến tỉnh, 132 điểm tuyến huyện, chiếm khoảng 25% số huyện trong toàn quốc). Tại các điểm cung cấp dịch vụ này, phụ nữ mang thai được tư vấn và xét nghiệm HIV. Nếu phát hiện nhiễm HIV, phụ nữ mang thai được điều trị DPLTMC bằng thuốc kháng virut (ARV) từ tuần thai thứ 14, trẻ sinh ra từ mẹ nhiễm HIV được điều trị dự phòng bằng ARV 4 tuần sau sinh, được hỗ trợ sữa ăn thay thế sữa mẹ, được điều trị dự phòng các nhiễm trùng cơ hội và chẩn đoán sớm tình trạng nhiễm HIV bằng phương pháp xét nghiệm tìm kháng nguyên. Tất cả các dịch vụ này hiện nay đều được miễn phí.
 HIV có thể lây truyền từ mẹ sang con trong quá trình mang thai. |
Và những nỗ lực
Tuy nhiên, trên thực tế vẫn còn nhiều phụ nữ mang thai không tiếp cận được các dịch vụ DPLTMC. Nguyên nhân chủ yếu do họ thiếu thông tin, thiếu kiến thức về phòng, chống HIV/AIDS nói chung và dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con nói riêng nên không chủ động tìm kiếm dịch vụ. Sự kỳ thị, phân biệt đối xử với người nhiễm HIV/AIDS cũng là rào cản làm cho phụ nữ mang thai nhiễm HIV khó tiếp cận các dịch vụ và nếu có thì cũng ở giai đoạn muộn làm ảnh hưởng đến hiệu quả của can thiệp dự phòng lây nhiễm HIV từ mẹ sang con.
Hướng tới mục tiêu loại trừ tình trạng lây truyền HIV từ mẹ sang con, WHO khuyến cáo các quốc gia triển khai đồng bộ các can thiệp DPLTMC. Phụ nữ mang thai nhiễm HIV được điều trị bằng ARV phác đồ 3 thuốc càng sớm càng tốt không phụ thuộc vào giai đoạn phát triển của bệnh (triệu chứng lâm sàng và số lượng tế bào CD4) và duy trì điều trị ARV cho bà mẹ sau sinh con. Khuyến khích mổ lấy thai (nếu có chỉ định y khoa) và nuôi trẻ bằng sữa thay thế sữa mẹ đồng thời với việc điều trị dự phòng bằng ARV cho trẻ đến 4-6 tuần tuổi.
Hiện tại, Việt Nam đang triển khai thí điểm thực hiện khuyến cao trên của WHO tại huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên và toàn bộ các quận, huyện thuộc thành phố Cần Thơ. Sau thời gian thí điểm, Bộ Y tế sẽ có những điều chỉnh phù hợp với điều kiện thực tế tại Việt Nam trước khi mở rộng.
Từ năm 2013 trở đi, các dịch vụ DPLTMC được lồng ghép triệt để vào hệ thống chăm sóc sức khỏe sinh sản nhằm tiếp cận với phụ nữ mang thai sớm nhất, nhằm có thể khắc phục tình trạng xét nghiệm HIV muộn và điều trị DPLTMC bằng ARV muộn ở phụ nữ mang thai nhiễm HIV. Hệ thống chăm sóc sức khỏe sinh sản có mạng lưới “chân rết” đến tuyến xã và thôn bản vì vậy sẽ chăm sóc và hỗ trợ phụ nữ mang thai và con của họ tốt hơn trong suốt quá trình mang thai và sau sinh. Đồng thời với cách tiếp cận này, Bộ Y tế đang triển khai thí điểm mô hình Sáng kiến điều trị 2.0. Mô hình này cung cấp dịch vụ gần dân, đơn giản và giảm chi phí, lấy trạm y tế xã làm trung tâm cung cấp dịch vụ toàn diện liên quan đến phòng, chống HIV/AIDS, trong đó có DPLTMC. Tại Việt Nam, để loại trừ lây truyền HIV từ mẹ sang con, đồng thời với các nỗ lực của Chính phủ, các địa phương cần triển khai thực hiện đầy đủ 04 hợp phần của một chương trình dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con toàn diện (như trên), trong đó tập trung vào làm giảm sự lây truyền HIV trong phụ nữ, đặc biệt là phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ; Phát hiện sớm tình trạng nhiễm HIV ở phụ nữ mang thai để kịp thời can thiệp toàn diện các biện pháp dự phòng đối với mẹ và con để ngăn chặn tình trạng lây nhiễm HIV từ mẹ.
BS. Cao Kim Thoa (Cục Phòng, chống HIV/AIDS)