Hồi đầu năm 2004, lần đầu tôi biết đến cái tên Thăng Sắc qua đọc truyện ngắn Gò Sim trong tạp chí Nhà văn. Vì nội dung truyện bạo liệt, hấp dẫn, cách dẫn dắt khá hiện đại khác hẳn những truyện ngắn “đèm đẹp”, “hiền lành” vẫn thường thấy, nên đọc xong còn nhớ tên tác giả. Đầu năm sau, tạp chí Nhà văn qua dư luận bạn đọc, đã đăng lại một số truyện hay của cả năm trước, Gò Sim được chọn. Thế rồi đến năm 2010, Hội Nhà văn Việt Nam công bố các tác phẩm trúng giải Văn học sông Mê Kông lần thứ ba, trong đó có 2 cuốn tiểu thuyết của tôi và Thăng Sắc. Thăng Sắc với Chú Tư con là ai, viết về cộng đồng người Việt sống lênh đênh trên Biển Hồ Campuchia; còn tôi với Một ngày là mười năm viết về quân tình nguyện Việt Nam ở Lào thời kháng chiến chống Mỹ. Hôm đó tôi mới biết mặt Thăng Sắc. Nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam giới thiệu một người nhỏ nhắn, thư sinh, nụ cười hiền lành bút danh Thăng Sắc, tên thật là Nguyễn Chiến Thắng, nguyên Đại sứ Việt Nam tại Campuchia. Tôi không khỏi bất ngờ, “văn là người”, trước đấy cứ hình dung tác giả Gò Sim phải ít ra có cái diện mạo cao lớn, dữ dằn. Nhưng ông là một nhà ngoại giao chuyên nghiệp. Nhiều năm sống ở nước ngoài, nhiệm kỳ đại sứ cuối cùng của ông tại Campuchia, trước đó từng là Đại sứ đặc mệnh toàn quyền tại Pháp, kiêm nhiệm Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha; Đại sứ tại Algeria, kiêm nhiệm Mali, Sarauy Dân chủ... Giải Văn học sông Mê Kông thường dành cho hội viên của Hội Nhà văn 3 nước Đông Dương, năm ấy nhận giải Thăng Sắc chưa hội viên, phải 3 năm sau ông mới được kết nạp vào Hội. Nhân cuộc gặp gỡ những người được giải, ông còn tặng tôi tập truyện ngắn Chớp mắt cùng số phận (NXB Văn học 2006), cứ nghĩ toàn truyện ngoại giao, truyện của chính khách, ai dè các truyện đều viết về đời thường, về người dân ở nhiều vùng quê Việt.
Thế rồi vào đầu tháng 3/2010, nhà thơ Hữu Thỉnh dẫn đầu đoàn nhà văn Việt Nam sang Viêng Chăn giao lưu cùng nhà văn Lào, Campuchia. Tôi và Thăng Sắc được nhận giải từ tay ông Phó Thủ tướng Thường trực nước bạn, ông nói tiếng Việt như người Việt: Chúc mừng đồng chí có tác phẩm hay! Những ngày nhận giải và đi thăm thú đất bạn cùng Thăng Sắc, tôi đã được nghe ông kể nhiều về kỷ niệm trong đời làm ngoại giao và lý do thôi thúc ông cầm bút viết văn “tay trái” mà vẫn có thành tựu như vậy.
Sau lễ trình quốc thư, Đại sứ Nguyễn Chiến Thắng chụp ảnh lưu niệm với Tổng thống Pháp Jacques Chirac (năm 1996).
Trong nghề ngoại giao, chỉ riêng việc trình quốc thư thôi cũng khối chuyện thú vị. Năm 1993 ông sang Algeria làm đại sứ, lễ tân quy định đại sứ mới đến khi chưa trình quốc thư lên nguyên thủ quốc gia thì chưa được tiếp xúc chính thức. Sau khi gặp Tổng Vụ trưởng lễ tân để trao bản sao thư, ông đã “quên mất” điều quy định trên mà đi gặp Tổng Vụ trưởng khu vực châu Á. Ngay hôm sau, Vụ trưởng Vụ Lễ tân đã gọi ông lên Bộ Ngoại giao nước sở tại để nhắc nhở. Đến năm 2000, ông được cử làm đại diện Việt Nam tại cuộc họp Bộ trưởng các nước nói tiếng Pháp tổ chức ở Cộng hòa Chad (châu Phi), gặp lại vị Vụ trưởng Lễ tân kia, trong lúc cụng ly ông bảo nhỏ: Sao ngày đó ông hắc thế? Vị kia liền cười thoải mái bảo là cái nghề lễ tân phải chi tiết tỉ mỉ đúng nguyên tắc như vậy đấy. Sang Pháp nhận đại sứ, ông trình quốc thư lên Tổng thống Jacques Chirac, đã nhiều lần làm việc này mà vẫn không khỏi hồi hộp. Tổng thống Jacques Chirac dáng cao to, hồ hởi, chủ động làm bớt khoảng cách giữa nguyên thủ với đại sứ, gọi ông bằng từ “camarade”. Trong tiếng Pháp, từ này không chỉ có nghĩa là “đồng chí”, mà còn là cách gọi thân mật của những người cùng học một trường. Tổng thống đã chu đáo hỏi trước tiểu sử của tân đại sứ, biết Nguyễn Chiến Thắng từng học ở Trường Hành chính quốc gia Pháp (ENA), hàm ý rằng ông và đại sứ đều từ đấy mà ra cả. Riêng trình quốc thư lên vua Tây Ban Nha phải mặc lễ phục đuôi tôm. Hôm hành lễ, đại sứ đi xe 6 ngựa kéo, dân chúng đứng hai bên đường thấy lạ mắt giơ tay vẫy chào. Ông bảo, mình mặc lễ phục đuôi tôm vào yết kiến vua nom hài hước chẳng khác gì bá tước Caraba trong phim Chú mèo đi hia. Đơn giản nhất là trình quốc thư ở nước Sarauy Dân chủ trên sa mạc Sahara. Nơi làm việc của Tổng thống là một ngôi nhà thấp, tường đất rất dày để chống nóng. Tổng thống mặc quân phục màu cỏ úa, đứng đợi sẵn ở cửa, vui vẻ gọi ông là “đồng chí”, nói chuyện với nhau thân mật như những người lính cùng chiến hào, không có thủ tục lễ nghi nào khác.
Với đất nước Chùa Tháp, ông nhiều kỷ niệm bởi đã có thời gian khá dài làm việc trên đất bạn, riêng nhiệm kỳ đại sứ là 4 năm (2005-2009). Ông từng 3 lần được dự tiệc của Cựu hoàng Norodom Sihanouk và hoàng thái hậu tổ chức chiêu đãi các đại sứ. Cựu hoàng thường nói bằng thứ tiếng Pháp chuẩn mực và hào hứng “dẫn chương trình” phần văn nghệ rất náo hoạt. Ở lần thứ 3 ngài hát những bài tự sáng tác như bài Monica viết tặng hoàng thái hậu, còn hát bài của các nước kể cả của Việt Nam. Khi hát xong Cây trúc xinh, cựu hoàng vui vẻ hỏi lại ông: Tôi hát thế có rõ lời không? Sau đó ngài còn nói là rất biết ơn Việt Nam đã giúp Campuchia đánh đuổi Khơ Me Đỏ, nếu không có Việt Nam thì làm sao một người tù của Khơ Me Đỏ là Sihanouk đứng hát cho các vị nghe hôm nay.
Đoàn nhà văn Việt Nam sang Viêng Chăn dự Lễ trao giải Văn học sông Mê Kông, nhà văn Thăng Sắc (thứ 5 từ phải), tháng 3/2010.
Ngoài công việc đối ngoại của một quan chức ngoại giao, ông còn dành thì giờ đến thăm những xóm Việt kiều ở ngoại ô. Cứ mỗi lần đi về, trong lòng ông lại day dứt khôn nguôi bởi thấy bà con mình còn nghèo quá và muốn làm được một cái gì đó cụ thể cho họ. Ông viết được cuốn tiểu thuyết Chú Tư con là ai, là từ những lần đi tìm hiểu về đời sống, tâm tư nguyện vọng của bà con với tấm lòng trăn trở, cảm thông như thế. Sức cuốn hút của tác phẩm còn ở kết cấu truyện chặt chẽ, thể hiện bằng văn phong dung dị và hàm xúc.
Thăng Sắc còn có hai tiểu thuyết được dựng thành phim, đó là Nụ tầm xuân, đạo diễn Bạch Diệp và Chớp mắt cùng số phận, đạo diễn Ngọc Linh, cả hai đều viết về người lính. Có lần tôi hỏi, là nhà ngoại giao sao ông lại tâm huyết với chủ đề người lính như vậy? Ông nói: “Tôi đã gặp và tận mắt thấy những người lính tình nguyện Việt Nam giúp nước bạn Campuchia đánh đuổi tàn quân Pol Pot, chiến thắng lớn nhưng thương vong cũng nhiều. Hình ảnh những người lính bị thương được đưa từ chiến trường về, băng trắng quấn quanh cơ thể, có người ôm nạng ngồi, có người cụt cả chân tay đã hằn sâu vào tình cảm và những suy nghĩ của tôi về đất nước, về dân tộc và về tình cảm quốc tế, điều đó chính là một trong những mối liên kết chắc chắn giữa văn chương và ngoại giao”.
Từ nhà ngoại giao Nguyễn Chiến Thắng đến Thăng Sắc nhà văn là cả một quá trình hoạt động nhiều năm ở cả hai lĩnh vực hoàn toàn khác nhau, song bổ sung cho nhau, hòa quyện vào nhau. Ông từng học Đại học Ngoại giao trong nước, rồi là một trong hai sinh viên Việt Nam đầu tiên của trường ENA. Ít người biết, ông còn có bằng thạc sĩ văn chương tại Đại học Sorbonne (Pháp) về loại hình “văn tự thuật”.
Cuối năm 2015, NXB Hội Nhà văn vừa ra mắt bạn đọc cuốn tiểu thuyết mới của ông: Đi trong lốc xoáy. Vẫn là bám sát đời sống, các nhân vật bị quay cuồng trong cơn lốc xoáy của cơ chế thị trường hôm nay. Có cả những số phận nghiệt ngã “hơi hướng” của Gò Sim, nhưng bao trùm lên vẫn là tấm lòng bao dung của con người trong cơn hoạn nạn. Cái phẩm chất hồn hậu, nhân ái trong Chú Tư con là ai lại được tái hiện trong tác phẩm mới này. Nhà văn Nguyễn Thị Anh Thư, Phó Tổng biên tập NXB Hội Nhà văn, người trực tiếp biên tập cho cuốn tiểu thuyết này có nhận xét: Tác giả “Tây học” mà văn chẳng “Tây” chút nào, dung dị, sinh động với cách nghĩ và nói của người Việt Nam.
Giờ là lúc có thể dành trọn thì giờ cho viết lách. Hẳn nhà văn U70 của chúng ta sẽ còn mang đến cho người đọc nhiều cuốn sách bổ ích, lý thú nữa từ vốn sống phong phú cùng tấm lòng đậm chất nhân văn của mình.