Tương tự một ốc đảo giữa hoang mạc, khu vườn của anh Frantz Francois có lẽ là khu vực xanh nhất ở Cite Soleil, “khu nhà ổ chuột” lớn nhất ở Haiti, quốc gia nghèo nhất ở Châu Mỹ. Tại một khu vực bói đỏ mắt cũng không ra một nhánh cây thì ông chủ Francois vẫn ung dung trồng cà rốt, ớt và Callaloo – một loại rau ăn lá mà theo truyền thống thì người Haiti chuyên dùng nó để nấu các món xúp – ngay trong khu vườn xanh tốt của mình. Tuy vậy cũng không dễ dàng để cho Francois thu hút những ông hàng xóm ăn thứ sản phẩm mà anh đang trồng trọt, khi anh dùng phân người để trồng rau quả, mà ở Haiti theo tín ngưỡng dân gian, người ta cho rằng nó là một thứ cấm kỵ.
Francois gãi đầu giãi bày: “Ban đầu, một số người phán thẳng rằng có cho vàng họ cũng không rớ tới thực phẩm trồng trong khu vườn nhà tôi bởi vì chúng được trồng từ đất của nhà vệ sinh”. Nhưng chẳng mấy chốc người ta có suy nghĩ khác đi khi Francois tiến hành thu hoạch lứa rau đầu tiên của mình. Hàng xóm nhìn thấy rau và họ bắt đầu thử dùng, sau đó lan truyền khắp nơi. Cứ như thế, từng chút một, các cư dân bắt đầu vượt qua điều cấm kỵ. Francois hài lòng cho biết: “Giờ đây khi họ nhìn thấy cây được trồng cấy và sinh trưởng ra sao, họ đã nhận ra rằng không ai bị nhiễm độc và mọi người ở Cite Soleil đều có thể tự trồng một khu vườn như thế cho mình”.
Mở cửa nhà vệ sinh
Frantz Francois đang điều hành một khu vườn đô thị và ông luôn sử dụng chất phân hữu cơ từ các nhà xí thân thiện môi trường, một hệ thống được tạo ra bởi SOIL, đây là một tổ chức phi chính phủ (NGO) chuyên nhắm mục tiêu cải thiện văn hóa vệ sinh tại Haiti. Khi SOIL được thành lập vào thời điểm năm 2006, chỉ có 4% dân cư nông thôn tiếp cận với nhà vệ sinh thích hợp. Ngay cả ở thủ đô Port-au-Prince, cũng chỉ có 6% dân cư thành thị tiếp cận nhà vệ sinh bài bản, những con số này dựa theo thống kê của ông Baudeler Magloire, đồng sáng lập ra SOIL. Nhiều nhà vệ sinh vẫn còn tồn tại chất thải chưa qua xử lý, đồng nghĩa là nước thải sẽ chảy thẳng ra sông hay ngấm vào nước ngầm. Việc “phóng uế” tùy tiện trên đường phố đã góp phần hình thành dịch bệnh lây lan.
Sau thảm họa động đất xảy ra hồi năm 2010 đã tàn phá nghiêm trọng nhà cửa và làm chết hơn 250.000 người, khiến cho 1,5 triệu dân đang phải sống trong các trại tạm, và vệ sinh yếu kém là nguồn cơn gây nên khủng hoảng y tế. Dịch tả, một căn bệnh truyền nhiễm do uống nước hay ăn thức ăn có nhiễm phân của người bệnh, đã bùng phát dịch bệnh vào năm ngoái 2013 và cướp đi cuộc sống tươi đẹp của hơn 9.000 người. Khi dịch tả bùng phát, SOIL đã sẵn sàng để triển khai lắp đặt hệ thống các nhà xí com-po-sit đến những vùng khác nhau trên đất nước Haiti, nhưng căn bệnh gây chết người đã chứng minh cho sự thất bại của con người. Ngay từ cái nhìn đầu tiên, một cái nhà xí sinh thái nhìn chẳng khác mấy so với nhà xí di động, khác chăng là nội thất bên trong.
Nhà xí sinh thái không chỉ ngăn ngừa bệnh mà còn đảm bảo an ninh lương thực quốc gia trong dài hạn
Phân và nước tiểu được thu thập trong từng cái thùng riêng biệt và sau mỗi lần sử dụng, từng lớp kim loại dạng bụi mùn cưa được cấu tạo từ phế thải đường mía và vỏ đậu phộng lại nằm trên bề mặt thùng. Việc này đã làm giảm thiểu rủi ro gây bệnh truyền nhiễm và đồng thời ngăn chặn sự bốc mùi khó chịu. Tuy nhiên, trong suốt thời điểm xảy ra dịch tả bùng phát ở Haiti, người ta đổ lỗi cho nhà vệ sinh yếu kém, và việc nhiều người tiến hành thu thập chất thải con người đã làm tăng thêm sự công kích từ dư luận. Kết quả là NGO bị buộc phải rời khỏi các khu dân cư cuốn theo các hệ thống nhà xí của họ. Ông Jimmy Louis, điều phối viên vệ sinh của SOIL, ta thán: “Ở Haiti, khi bạn đề cập đến vấn đề vệ sinh với một ai đó, họ sẽ để lộ cảm giác sợ sệt”.
Nhà vệ sinh riêng
Bất chấp tất cả, SOIL vẫn kiên quyết đứng lên, đối mặt với những lời gièm pha, chỉ trích và nâng cao cảnh giác về vệ sinh cũng như mời người đứng đầu các cộng đồng dân cư đến các cơ sở của SOIL để chỉ cho họ xem các nhà xí đã hoạt động như thế nào. Hiện giờ, hơn 8.000 người dân Haiti đã có nhà xí gia đình, con số này xem ra còn khá nhỏ so với 10 triệu dân tại quốc gia này. Theo bà Erica Lloyd, quản lý chương trình của SOIL tại thủ đô Port-au-Prince: phần lớn người sử dụng nhà xí sinh thái hiện nay đã chưa từng sử dụng nhà xí trước đó. Bà Erica Lloyd kể: “Người ta không muốn điều đó. Bằng sự lựa chọn vệ sinh an toàn, người dân muốn được lắp đặt nhà xí cho riêng họ và cộng đồng mình, cũng như chúng tôi thật sự đang có một danh sách chờ để nhận nhà vệ sinh”.
Một trong số cư dân háo hức là Mdi Idemon. Ông đang sống ở quận Gerald Bataille tại thủ đô Port-au-Prince, ông khẳng định nhà xí sinh thái đã làm trang nghiêm cho cuộc sống gia đình ông: “Trước khi chúng tôi có những nhà xí này, mọi người từng đi vệ sinh ở nhà xí cộng đồng. Qủa là chẳng tốt chút nào vì một số người cẩu thả đã không dọn dẹp sạch sẽ, mùi khăm khẳm, hôi thối và còn chưa kể đến sự rủi ro cao về bệnh tật. Cảm ơn dự án SOIL, chúng tôi giờ đã có cuộc sống tốt hơn bởi vì ban đêm bạn có thể tỉnh giấc, mở cửa nhà vệ sinh, sử dụng nhà tắm và tự dọn dẹp cho chính mình”. Với ông Paul Christian Namphy, điều phối viên về nước và vệ sinh của DINEPA, thì vệ sinh sinh thái là một sáng kiến quan trọng để ngăn ngừa dịch tả, cung cấp nhiều hứa hẹn cho tương lai của Haiti. Ông Namphy nhấn mạnh: “Dịch tả là c8an bệnh của người nghèo, của việc tước quyền bầu cử, là căn bệnh mà trong suốt nhiều thế kỷ, người ta đã không có lựa chọn để tiếp cận một cuộc sống xứng đáng. Chúng tôi cần đảm bảo rằng mọi người được tiếp cận nước sạch, các dịch vụ vệ sinh cơ bản và thực hành vệ sinh nhằm cắt giảm chuỗi lây lan”.
Xử lý "tài nguyên"
Nhằm ngăn chặn sự lây lan bệnh tả và các căn bệnh khác, SOIL đã tiến hành thu thập chất thải con người từ các cộng đồng gấp 4 lần mỗi tháng, sau đó đưa chất thải đến các bể chứa com-po-sit nơi đó vi khuẩn sẽ bị thanh trừng. Tại nhiệt độ cao (hơn 54 độ C) ngoài trời trong khoảng từ 8 tháng đến 12 tháng, chất thải con người được ủ trong các bể chứa lộ thiên sẽ chuyển hóa thành phân hữu cơ và hoàn toàn tiêu trừ sự kháng khuẩn. Đó là “một quá trình rẻ bèo” như cách bà Erica Lloyd của SOIL nhấn mạnh, bởi vì “Mẹ thiên nhiên đã làm việc rất chăm chỉ”. Nhiệt độ cao đạt được khi chất thải tiếp xúc với ánh nắng mặt trời, còn SOIL chỉ thanh toán cho các nguồn cung làm sạch. Sau thời gian đó, nó trở thành một chất hữu cơ an toàn và có thể sử dụng làm phân bón. “Nó giống như một vòng tuần hoàn khép kín: ăn, đi vệ sinh và sau đó trả về với thiên nhiên. Ý tưởng chính là tái xử lý các nguồn tài nguyên”, theo cách nói của ông Jimmy Louis.
Loại phân bón hữu cơ này sẽ được bán giá rẻ cho cánh nông dân địa phương, họ có thể tùy thích sử dụng để làm vườn tại các trụ sở của SOIL nhằm sản xuất ra các loại rau khác nhau như ngô, rau bina, khoai tây, ớt và lúa. Giờ đây, SOIL đang thử nghiệm năng suất của phân hữu cơ khi đem trồng với cà tím và các loại đậu hạt. Và cần biết là trong một đất nước nơi mà theo Chương trình lương thực thế giới (WFP), gần 1/3 dân số đang đối mặt với thiếu an ninh lương thực và 600.000 dân cần hỗ trợ lương thực từ bên ngoài để có thể sống còn, thì với dự án của SOIL có thể khắc phục một nghịch cảnh lớn. Đây là thứ mà Frantz Francois đang cố gắng trong khu vườn cộng đồng của anh ở Cite Soleil, nơi đây anh dạy cho các con và những người trẻ cách thức trồng rau trong lốp xe cũ và đất hữu cơ. Francois lạc quan cho biết: “Đại đa số dân cư ở Cite Soleil đến từ vùng nông thôn, vì thế thay vì phải ra phố để bán nước hay bất kỳ thứ gì mà họ biết thì giờ họ có thể học cách để chăm sóc khu vườn riêng của mình”.
Nguyễn Thanh Hải (BBC NEWS – 9/2014)
