Thuốc luôn là con dao hai lưỡi. Bên cạnh tác dụng chữa bệnh, thuốc còn gây cho người sử dụng những tai biến mà người ta còn gọi là những tác dụng không mong muốn (ADR). Vậy những “kẻ xấu” nào đã đứng sau xúi giục mặt trái này của thuốc phát tác gây hại cho người bệnh?
Yếu tố thuộc về người bệnh
Tuổi: Trẻ sơ sinh và người cao tuổi là những đối tượng có nguy cơ cao. Ở người cao tuổi, một số nghiên cứu cho thấy người cao tuổi gặp nhiều tác dụng không mong muốn của thuốc (ADR) hơn những người khác do lạm dụng thuốc, do có sự thay đổi về dược động học, dược lực học, do giảm chức năng các cơ quan. Người cao tuổi thường mắc nhiều bệnh cùng một lúc, sử dụng nhiều thuốc nên dễ gặp các tương tác bất lợi của thuốc. Ở trẻ sơ sinh, nguy cơ gặp các tác dụng không mong muốn cũng tăng lên, đặc biệt là ở những trẻ đẻ non (do một số enzym liên quan đến chuyển hóa và thải trừ thuốc chưa đầy đủ). Các thuốc hay gây độc là morphin, các barbiturate, các sulfonamide, dẫn xuất của vitamin K và cloramphenicol...
Thuốc có thể gây ra những tác dụng phụ không mong muốn.
Bệnh mắc kèm: Những bệnh mắc kèm có thể làm thay đổi đáp ứng của bệnh nhân đối với thuốc hoặc làm thay đổi dược động học của thuốc, dẫn tới phát sinh các tác dụng không mong muốn. Ví dụ điếc khi dùng kháng sinh aminoglycosid ở người có bất thường về thính giác, hoặc chảy máu trầm trọng do warfarin, heparin ở người có sẵn thiếu hụt về yếu tố đông máu. Các bệnh nhân mắc các bệnh về gan, thận sẽ có nguy cơ cao bị các tác dụng không mong muốn của những thuốc thải trừ ở dạng còn nguyên hoạt tính qua các cơ quan này.
Tiền sử dị ứng hoặc phản ứng với thuốc: Những bệnh nhân có tiền sử dị ứng với một thuốc cũng có thể gặp dị ứng với một thuốc khác có cấu trúc tương tự. Ví dụ như các trường hợp dị ứng với kháng sinh penicillin cũng có thể bị dị ứng chéo với kháng sinh nhóm cephalosptin...
Yếu tố thuộc về thuốc
Đặc tính của thuốc: Về kỹ thuật bào chế, kích thước tiểu phân, lượng thuốc trong chế phẩm, tính chất và khối lượng tá dược... có thể dẫn tới thay đổi tốc độ giải phóng hoạt chất, gây ra tác dụng không mong muốn. Sử dụng một số tá dược cho các nhóm bệnh nhân nhạy cảm như các bệnh nhân hen, trẻ sơ sinh nhẹ cân và sự thay đổi hỗn hợp tá dược làm thay đổi sinh khả dụng của thuốc như digoxin, phenytoin cũng gây ra một số tác dụng không mong muốn. Đối với chất lượng sản phẩm thuốc, trong phần lớn các trường hợp, khi dùng một thuốc đã bị phân hủy thì dẫn đến thất bại điều trị, nhưng một số sản phẩm phân hủy của thuốc có thể gây độc hoặc thậm chí gây tử vong. Các tá dược hay gây phản ứng quá mẫn như polypropylene glycol, carboxymethyl cellulose và tartrazin.
Tương tác thuốc: Tương tác bất lợi của các thuốc có thể làm thay đổi sinh khả dụng hoặc thay đổi dược lực học của thuốc và do vậy gây ra các tác dụng không mon muốn trên bệnh nhân. Do vậy khi điều trị nhiều thuốc trong cùng một thời điểm thì tần suất gặp ADR tăng lên theo cấp số nhân với số lượng thuốc.
Liệu trình điều trị kéo dài: Nhiều tác dụng phụ không mong muốn ít xuất hiện trong thời gian ngắn, nhưng tỷ lệ tăng lên khi dùng dài ngày. Ví dụ, xuất huyết tiêu hóa do dùng các thuốc chống viêm không steroid hoặc corticoid kéo dài.
DS. Hoàng Thu Thủy
