Trong sốt rét ác tính thể não do nhiễm loại ký sinh trùng Plasmodium falciparum, một biến chứng trầm trọng có thể xảy ra gây nên hội chứng thần kinh tâm thần ảnh hưởng đến tình trạng bệnh nặng với khả năng dẫn đến tử vong. Hội chứng này được các nhà khoa học phân chia làm 5 loại hình thái gồm: cuồng sảng bán hôn mê, hôn mê, hôn mê có co giật kiểu động kinh, hôn mê có triệu chứng định khu và rối loạn tâm thần.
Cuồng sảng bán hôn mê
Cuồng sảng bán hôn mê xảy ra khi bệnh mới khởi phát và đang ở trong giai đoạn đầu nên được gọi là bán hôn mê. Người bệnh bị hưng phấn kích động, vật vã, dẫy dụa, ú ớ, lảm nhảm, phản xạ có xu hướng tăng, thường đi tiểu dầm. Tiên lượng bệnh ở giai đoạn này khá tốt nếu được phát hiện, xử trí kịp thời và phù hợp. Tình trạng này hay gặp ngay ở cả bệnh nhân từ trạng thái hôn mê sâu đang chuyển sang trạng thái tỉnh.
Hôn mê
Hôn mê xảy ra khi bệnh nhân đã trải qua giai đoạn đầu và chuyển vào trạng thái hôn mê sâu với dấu hiệu gọi hỏi không đáp ứng, không mở mắt, cấu véo có khi không đau, các phản xạ giảm hoặc mất, thường có triệu chứng cầu bàng quang. Nếu gặp trường hợp bệnh nhân ở giai đoạn hôn mê thì tiên lượng bệnh thường không tốt bằng giai đoạn cuồng sảng bán hôn mê tuy trong thực tế bác sĩ và y tá điều dưỡng thường lo lắng trước bệnh cảnh lâm sàng cuồng sảng, vật vã hơn là đã thực sự đi vào hôn mê. Tiên lượng bệnh cảnh lâm sàng hôn mê đơn thuần được đánh giá bằng phân độ hôn mê theo thang điểm Glasgow đối với người lớn và trẻ em trên 5 tuổi, thang điểm Blantyre đối với trẻ em dưới 5 tuổi hoặc theo cách phân loại hôn mê mức độ 1, 2, 3.
Với các căn cứ thang điểm đã nêu, trạng thái rối loạn ý thức được xác định khi bệnh nhân người lớn và trẻ em trên 5 tuổi có điểm Glasgow dưới 15 và bệnh nhân trẻ em dưới 5 tuổi có điểm Blantyre dưới 5. Khi đã chuyển sang hôn mê thì bệnh nhân người lớn và trẻ em trên 5 tuổi có điểm Glasgow từ 10 trở xuống và bệnh nhân trẻ em dưới 5 tuổi có điểm Blantyre từ 3 trở xuống.
Ngoài ra, các nhà khoa học cũng đã phân chia mức độ rối loạn ý thức và hôn mê theo 3 cấp: Hôn mê độ 1 với dấu hiệu ngủ gà, kích động, lẫn lộn mất định hướng. Hôn mê độ 2 với dấu hiệu không đáp ứng với kích thích lời nói, còn đáp ứng với kích thích đau nhưng không chính xác. Hôn mê độ 3 với dấu hiệu hôn mê sâu, không đáp ứng với kích thích đau; trong đó lại phân chia theo mức 3a với dấu hiệu còn phản xạ gân xương và mức 3b với dấu hiệu mất phản xạ gân xương, còn phản xạ giác mạc, đồng tử.
TTƯT.BS. NGUYỄN VÕ HINH
Phân độ hôn mê
Thang điểm Glasgow của người lớn và trẻ em trên 5 tuổi được đánh giá theo tổng số điểm 15 căn cứ vào dấu hiệu lâm sàng mắt mở, vận động và lời nói. Dấu hiệu mắt mở có điểm tối đa là 4 khi tự mở mắt; mở mắt khi gọi to 3 điểm; mở mắt khi kích thích đau 2 điểm và không đáp ứng 1 điểm. Dấu hiệu vận động có điểm tối đa là 6 khi đáp ứng theo yêu cầu, lời nói; vận động khi đáp ứng với kích thích đau chính xác 5 điểm; vận động khi đáp ứng với kích thích đau không chính xác 4 điểm; vận động với tư thế co cứng biểu hiện của dấu hiệu mất vỏ não 3 điểm; vận động với tư thế duỗi cứng biểu hiện của dấu hiệu mất não 2 điểm và không đáp ứng 1 điểm. Dấu hiệu lời nói có điểm tối đa là 5 khi trả lời đúng, chính xác; trả lời bằng lời nói lú lẫn, sai 4 điểm; trả lời bằng các từ không phù hợp 3 điểm; trả lời bằng các từ vô nghĩa 2 điểm và không trả lời gì cả 1 điểm.
Thang điểm Blantyre đối với trẻ em dưới 5 tuổi được đánh giá theo tổng số điểm 5 căn cứ vào dấu hiệu lâm sàng cử động mắt, đáp ứng vận động và đáp ứng lời nói. Dấu hiệu cử động mắt có điểm tối đa là 1 khi trẻ nhìn về một hướng nào đó như nhìn theo mặt người mẹ; nếu không nhìn theo 0 điểm. Dấu hiệu đáp ứng vận động có điểm tối đa là 2 khi trẻ có đáp ứng vận động tại chỗ khi bị kích thích đau; co chi với kích thích đau 1 điểm và vận động không đặc hiệu hoặc không đáp ứng 0 điểm. Dấu hiệu đáp ứng lời nói có điểm tối đa là 2 khi trẻ khóc to bình thường; nếu trẻ khóc yếu, rên rỉ 1 điểm và không đáp ứng 0 điểm.
