Ngoài phương pháp sinh học như dùng vi khuẩn, thả cá ăn bọ gậy muỗi truyền bệnh vào những nơi sinh đẻ của muỗi để phòng chống bệnh sốt xuất huyết (SXH), các nhà khoa học cũng đã khuyến cáo sử dụng loài giáp xác Mesocyclops thả xuống nước để chúng tiêu diệt bọ gậy muỗi.
Mesocyclops là loài sinh vật giáp xác nhỏ (crustacae) sống trong các thủy vực khác nhau và phân bố rộng ở khắp nơi trên thế giới.
Giáp xác Mesocyclops là loài tôm bậc thấp, chúng là một trong những tác nhân sinh học ứng dụng có hiệu quả tốt trong quá trình tiêu diệt trung gian truyền bệnh SXH ở giai đoạn bọ gậy muỗi. Trên thực tế, khả năng tiêu diệt bọ gậy muỗi Aedes aegypti truyền bệnh SXH của loài giáp xác Mesocyclops rất lớn vì chúng không những ăn mà còn cắn chết bọ gậy sau khi đã ăn no. Việc sử dụng loài giáp xác Mesocyclops phòng chống SXH có ưu điểm là chúng có khả năng ăn và tiêu diệt bọ gậy muỗi rất tốt, có khả năng sinh sản và tồn tại dễ dàng trong tự nhiên, có thể có sẵn trong các dụng cụ chứa nước sinh hoạt, dễ thu thập trong tự nhiên, dễ dàng nhân nuôi và phóng thả rộng rãi, không độc hại cho người và các loại động vật, không gây ô nhiễm môi trường sống, sử dụng ít tốn kém, được cộng đồng dễ chấp nhận, không cần chi phí thức ăn để nhân nuôi, thiết bị bảo quản và vận chuyển đơn giản...
Việc sử dụng loài giáp xác Mesocyclops để diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh SXH đã được nghiên cứu và ứng dụng ở nước ta tại một số tỉnh thành miền Bắc từ năm 1993, sau đó triển khai thực hiện ở miền Trung và miền Nam. Tại Việt Nam, các nhà khoa học qua điều tra khảo sát ở 26 tỉnh thành đã thu thập được loài giáp xác Mesocyclops hiện diện trong những thủy vực; trong đó xác định có 9 loài có khả năng ăn bọ gậy muỗi truyền bệnh SXH Aedes aegypti gồm: Mesocyclops woutersi, Mesocyclops aspericornis, Mesocyclops affinis, Mesocyclops ogunnus, Mesocyclops ruttneri, Mesocyclops yenae, Mesocyclops thermocyclopoides, Mesocyclops disimilis và Mesocyclops pehpeiensis. Một nghiên cứu ghi nhận trong điều kiện bình thường của phòng thí nghiệm, giáp xác Mesocyclops có thể ăn 9 con bọ gậy muỗi ở nhóm tuổi I nhưng điều quan trọng ở đây là chúng có thể cắn chết thêm 23 con bọ gậy muỗi nữa sau khi đã ăn no nên đã có khả năng tiêu diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh SXH khá hiệu quả. Với đặc điểm tuổi thọ của loài giáp xác Mesocyclops có khả năng sống từ 3 tuần đến vài tháng, con cái có thể đẻ khoảng 6 lần trong vòng đời sinh học; chu kỳ mang phôi hay túi trứng khoảng 2 ngày và mỗi lứa đẻ trung bình khoảng 41 ấu trùng. Khi thiếu thức ăn ở môi trường sống, chúng có thể ăn lẫn nhau hoặc nhịn ăn trong nhiều ngày và nằm yên ở đáy nước. Tại một điểm nghiên cứu thực địa, với 58% các loại dụng cụ chứa nước chuyên dụng và không chuyên dụng hiện diện sẵn loài giáp xác Mesocyclops thì tỷ lệ bọ gậy muỗi truyền bệnh bị tiêu diệt chiếm đến 99%. Trên cơ sở này, có thể nói việc nhân nuôi và thả loài giáp xác Mesocyclops vào các loại dụng cụ chứa nước ở trong nhà và chung quanh nhà là một biện pháp đấu tranh sinh học phòng chống sốt xuất huyết rất hiệu quả, ít tốn kém chi phí, không làm môi trường bị ô nhiễm và dễ dàng được người dân chấp nhận. Thực tế ghi nhận tại thực địa, loài giáp xác Mesocyclops được nhân nuôi và phóng thả vào các loại dụng cụ chứa nước thì chúng phát triển và ăn bọ gậy muỗi truyền bệnh khá tốt, sau 17 tháng mật độ hoạt động của quần thể muỗi Aedes aegypti truyền bệnh SXH đã giảm đến mức đáng kể và vẫn tiếp tục được duy trì.
Hành động của ngành y tế dự phòng trong phòng chống SXH là “Không có bọ gậy, không có sốt xuất huyết”. Vì vậy phương pháp phòng ngừa được khuyến cáo thực hiện khi chưa có vắc-xin phòng bệnh là tiêu diệt trung gian truyền bệnh, đặc biệt hiệu quả nhất khi diệt trung gian truyền bệnh ở giai đoạn bọ gậy muỗi sinh sản và phát triển trong các loại dụng cụ chứa nước sạch tại các hộ gia đình.
BS. NGUYỄN VÕ HINH
