Giáo sư Nguyễn Xuân Nguyên sinh năm 1907 ở quê hương Thanh Hoá, trong một gia đình nhà nho, cụ thân sinh Nguyễn Xuân Trị làm quan tri huyện cũng là một lương y giỏi. Ông là con trai trưởng trong một gia đình 8 anh chị em, có 5 người là thầy thuốc.
Chủ tịch Hồ Chí Minh trò chuyện cùng GS. Nguyễn Xuân Nguyên và các trí thức tại Hội nghị Chính trị hiệp thương chống Mỹ cứu nước 927/3/1964). Ảnh: TTXVN
Tháng 7/1935, ông tốt nghiệp bác sĩ chuyên ngành mắt loại xuất sắc, được giao phụ trách một phòng khám mắt thuộc Viện Nhãn khoa Đông Dương (nhân dân gọi là Nhà thương chữa mắt Hàng Gà) được thành lập từ năm 1917. BS. Nguyễn Xuân Nguyên là người thông minh, có tài tổ chức và giỏi chuyên môn, được bạn bè đồng nghiệp mến phục. Giám đốc Nha y tế Bắc Kỳ đã bổ nhiệm ông tạm quyền Giám đốc Viện thay cho giám đốc nghỉ phép về Pháp 6 tháng khi ông 31 tuổi (năm 1938). Sau thời gian biệt phái sang làm việc tại Vientian, Lào, năm 1942, chính quyền Pháp bổ nhiệm BS. Nguyễn Xuân Nguyên là người Việt đầu tiên làm Giám đốc Viện này.
Thời kỳ đó, Việt Nam được coi là xứ sở của bệnh mắt hột, vị giám đốc trẻ chứng kiến nhiều đồng bào bị bệnh đau mắt, khắp các vùng đều có người bị mù loà. Rất đông người đến chữa trị, nhưng cơ sở vật chất, dụng cụ khám chữa bệnh của viện quá thiếu thốn. Ông gửi thư lên viên Thống sứ và Giám đốc Nha y tế Bắc Kỳ yêu cầu xây dựng thêm nhà cửa để thu dung thêm người bệnh nhưng bị từ chối. Ông đã vận động sự ủng hộ tiền của từ các nhà hảo tâm ở Hà Nội và các gia đình người bệnh đã sáng mắt sau khi được chữa khỏi. Nhờ đó, ông đã xây thêm được một dãy nhà 2 tầng khang trang, số giường bệnh từ 90 tăng lên 120, viện thu dung thêm bệnh nhân. Đó là nghĩa cử đầu tiên của ông giám đốc trẻ tuổi mà ngày nay được gọi là xã hội hóa việc nâng cấp bệnh viện. Ông đã sáng lập ra Hội Bảo trợ trẻ em mù lòa và xuất bản sách “Muốn cứu trẻ em mù thì phải làm thế nào” năm 1944 để phổ biến rộng rãi việc phòng bệnh này.
Ông say mê nghiên cứu khoa học từ khi còn ngồi ở ghế nhà trường. Lĩnh vực nào ông cũng có công trình nghiên cứu: từ nội khoa, ngoại khoa, sản khoa, giải phẫu học, nhân chủng học cho đến nhãn khoa là ngành ông chuyên sâu và có nhiều cống hiến xuất sắc. Chỉ tính riêng từ năm 1935-1945, trong thời kỳ Pháp thuộc, ông đã công bố 48 công trình - có 21 công trình nhãn khoa trên các tạp chí trong và ngoài nước.
Làm theo lời Bác Hồ dạy
Cách mạng tháng Tám thành công, BS. Nguyễn Xuân Nguyên được Chủ tịch Hồ Chí Minh tín nhiệm cử làm Giám đốc y tế miền Duyên hải kiêm Giám đốc Bệnh viện Hải Phòng. Tháng 5/1946, ông được cử làm Chủ tịch Ủy ban Hành chính Hải Phòng. Năm 1950, ông được Bác cử làm Ủy viên Ủy ban Kháng chiến hành chính Liên khu III, giảng viên Trường Y sĩ liên khu III. Cuối năm 1953, Trường Y sĩ chuyển lên Tuyên Quang sáp nhập với Trường đại học Y khoa. Tại đồi Cây Sấu (ở Lang Quán), ẩn nấp dưới cây rừng cành lá xum xuê là một Khoa Mắt với 20 giường bệnh, một phòng mổ, một giảng đường nhỏ.
Trong bài “Tôi đã đội ơn Bác” GS. Nguyên viết: “Bài học quý báu nhất để lại cho tôi với những ấn tượng sâu xa là những thu hoạch được mỗi lần tôi có vinh dự gặp Bác. Năm 1964, trong Hội nghị chính trị đặc biệt, tại Hội trường Ba Đình, tôi và một số đồng chí khác được Bác cho gọi lên yết kiến. Thấy tôi, Bác hỏi: “Chú Nguyên, chú chữa mắt, chú cho Bác biết vì sao Bác đi về các làng xóm thấy các cháu còn toét mắt?”. Tôi trình bày lý do thì Bác nói ngay: “Các cô, các chú chưa chú ý tuyên truyền vệ sinh phòng bệnh trong nhân dân. Phải đẩy mạnh công tác tuyên truyền vệ sinh phòng các bệnh mắt sâu rộng hơn nữa”. Bác thật vô cùng sáng suốt, huấn thị của Bác thật vô cùng sâu sắc vì đây là cái khâu yếu nhất trong ngành mắt chúng tôi hiện nay.
Bác đã dạy chúng tôi: “Lương y phải như từ mẫu”, nhưng Bác còn nói: “Các cô, các chú phải đau cái đau đớn của người bệnh. Đối với người bệnh phải có một lòng thương yêu chân thành, vô bờ bến như đối với anh em ruột thịt của mình”. Đó là lập trường giai cấp, là thái độ phục vụ, là đạo đức cách mạng, là tinh thần trách nhiệm của người cán bộ y tế chúng ta.
Thực hiện lời dạy của Bác, trong các năm qua tôi cùng với toàn thể anh chị em ngành mắt đã đạt được một số thành tích trong công tác phòng chống bệnh mắt hột và các bệnh mắt khác để phục vụ sản xuất, chiến đấu và đời sống”.
Người thầy thuốc tận tụy
Viện sĩ Filatov (đứng giữa) , GS. Nguyễn Thiện Thành (thứ nhất từ trái), GS. Nguyễn Xuân Nguyên (thứ ba từ phải) tại Odessa (1965)
Năm 1954, Thủ đô Hà Nội được giải phóng, GS. Nguyễn Xuân Nguyên từ Trường ĐH y khoa (Chiêm Hóa, Tuyên Quang) cùng các cán bộ đi thuyền theo đường sông về đến Hà Nội ngày 28/10/1954. Tiếp tục cương vị Viện trưởng Viện Mắt, giáo sư ổn định tổ chức bộ máy hành chính, chuyên môn để sớm khôi phục sự hoạt động của viện. Bằng đức độ và tài năng, giáo sư đã xây dựng Viện Mắt trở thành một tập thể đoàn kết với đội ngũ giáo sư, bác sĩ, cán bộ giỏi và có chuyên môn cao, được Đảng, Chính phủ tin cậy, giải quyết được bệnh mắt hột trên toàn quốc tiến tới chống mù lòa thành công.
Từ 1958 - 1975, GS. Nguyên đã công bố hơn 40 công trình nghiên cứu, điều tra, khảo sát cơ sở chủ yếu về bệnh mắt hột. Viện trưởng Nguyễn Xuân Nguyên đã xây dựng được chương trình chiến lược phòng chống bệnh mắt hột, phổ cập đến tận mạng lưới y tế xã, phường, nhà trường, mẫu giáo, khắp vùng nông thôn đến vùng cao, vùng sâu... Năm 1971, công trình “Cải tiến kỹ thuật trong phẫu thuật đục thể thủy tinh” của giáo sư, bước đầu đã đơn giản hoá, cải tiến kỹ thuật và tổ chức mổ tuyến dưới thành công. Năm 1972, giáo sư đã kêu gọi ngành mắt: “Hãy tiến lên, mổ nhiều, mổ tốt hơn nữa đục thể thuỷ tinh để mang lại ánh sáng và hạnh phúc cho nhân dân!”. Toàn ngành và nhân dân hưởng ứng tích cực, những “đội quân” mổ đục thể thuỷ tinh tới tuyến huyện, liên tục “tấn công” vào những “điểm nóng”, ở vùng xa, vùng nông thôn, mang lại ánh sáng cho hàng vạn người, góp phần giải phóng sức sản xuất cùng các lợi ích kinh tế cũng như ý nghĩa chính trị - văn hoá.
GS. Nguyễn Xuân Nguyên, đã ứng dụng thành công liệu pháp của Viện sĩ V.P.Filatov (Liên Xô) để chữa hầu như tất cả các bệnh về mắt từ chắp lẹo, viêm kết mạc, loét giác mạc, màng máu cho đến các bệnh đáy mắt, bệnh cận thị tiến triển, viêm hắc - võng mạc... Báo cáo đầu tiên về kết quả điều trị bằng Filatov có kết hợp với các thuốc khác của giáo sư trong hội nghị ở Viện Nhãn khoa Filatov tại Odessa được các đồng nghiệp nước bạn hoan nghênh.
Một nhà giáo mẫu mực
Trải qua hơn nửa thế kỷ, hàng trăm bác sĩ nhãn khoa khắp mọi miền Tổ quốc đã được đào tạo từ Viện Mắt (nay là Bệnh viện Mắt Trung ương) các thế hệ học trò vẫn nhớ mãi người “Thầy của các thầy”. GS. Nguyễn Xuân Nguyên là một thầy giáo có phương pháp sư phạm tốt và dày dạn kinh nghiệm. Thầy rất tích cực và nhiệt tình đối với công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ cho ngành. Thầy thường lặn lội về tận các Đội mắt hột để xem anh em mổ quặm, về các đơn vị mổ đục thể thuỷ tinh rút kinh nghiệm để về tổ chức lớp tập huấn.
Các bác sĩ nhớ lại: “Chúng tôi nhớ GS. Nguyên người quắc thước, dáng dấp nhanh nhẹn. Khi lên lớp thầy đem đủ tài liệu, giáo trình nhưng trong lúc giảng bài thầy không nhìn vào sách. Tất cả đã như sắp xếp trong đầu, thầy giảng bài ngọt ngào tuôn chảy. Các sinh viên, học viên như uống từng lời thầy trên lớp”.
GS. Nguyên rất quan tâm và ưu tiên đào tạo cán bộ phục vụ miền Nam chống Mỹ. Thầy gọi anh chị em lên gặp để động viên và chỉ thị “Phải học cho ra trò” có nghĩa là phải học hết sức mình. Thầy căn dặn các anh chị em phải lên Phòng Dược học thêm cách pha chế các loại thuốc nhỏ mắt, chữa mắt. Vì vậy, khi vào chiến trường, anh chị em bác sĩ công tác ở các vùng đã tự pha chế được thuốc chữa mắt, phục vụ kịp thời các yêu cầu cấp cứu.
GS. Nguyên là người tích cực tham gia các hoạt động chính trị và công tác xã hội. Trên mọi lĩnh vực, GS. Nguyên đều có sáng tạo và tiên phong đi đầu. Ở đâu ông cũng chia sẻ những khó khăn của nhân dân trong tư cách vừa là người thầy thuốc “từ mẫu”, vừa là “công bộc của dân”. Ông đi nhiều nơi, lặn lội với công tác ngành, với hoạt động chống “đại dịch” bệnh mắt hột...
Sau ngày thống nhất đất nước, ngày 19/9/1975, giáo sư đi công tác miền Nam để xây dựng Trung tâm chữa mắt tại TP. Hồ Chí Minh. GS. Nguyễn Xuân Nguyên lâm bệnh đột ngột, đã từ trần ngày 1/10/1975 thọ 69 tuổi. Tang lễ giáo sư đã được tổ chức trọng thể tại Hà Nội.
Những đóng góp lớn lao của giáo sư cho ngành mắt và y tế Việt Nam đã được Nhà nước và nhân dân trân trọng ghi nhận. Năm 1996, Chủ tịch nước đã truy tặng cố GS. Nguyễn Xuân Nguyên Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học kỹ thuật. Tại Thủ đô Hà Nội có đường phố thuộc quận Bắc Từ Liêm mang tên GS. Nguyễn Xuân Nguyên.
Lớp lớp thế hệ thầy thuốc ngành mắt luôn kính cẩn tôn vinh và biết ơn cố GS. Nguyễn Xuân Nguyên, người thầy của nhiều thế hệ thầy thuốc Việt Nam.
GS. Nguyễn Xuân Nguyên: Tốt nghiệp bác sĩ năm 1935 tại Hà Nội. Từ 1942 là Giám đốc Viện Nhãn khoa Đông dương .
Từ 9-1945 đảm nhận các chức vụ chính quyền,giảng viên Trường Y sĩ LK III, Trường đại học Y khoa trong Kháng chiến.
Từ 1955-1975: Giám đốc Viện Mắt , kiêm Chủ nhiệm Bộ môn Mắt Trường đại học Y Hà Nội, Chủ tịch Hội Nhãn khoa Việt nam, là đại biểu Quốc hội, Uỷ viên Uỷ ban Thường vụ Quốc hội khoá II và khoá III.
Trần Giữu
