Hồi 13h30 phút ngày 25 tháng 5 năm 2016, GS. Mai Kỷ - nguyên Bộ trưởng, Chủ nhiệm Ủy ban Quốc gia Dân số - KHHGĐ đã về cõi vĩnh hằng. Đêm ấy, trời Hà Nội nổi mưa dông, mây đen gió giật khiến một cây xanh to lớn đã bật gốc đổ trên đường đến khu Hoàng Cầu nhà anh. Phải chăng đó là những rung động của tự nhiên phút vĩnh biệt anh?
Còn nhớ chỉ trong một nhiệm kỳ làm Bộ trưởng, nhưng những thành quả của anh và toàn ngành là rất lớn. Bởi thế, chỉ một năm sau khi anh nghỉ hưu, nước ta đã vinh dự được Liên hợp quốc trao tặng Giải thưởng quốc tế về Dân số. Nhiều chuyên gia quốc tế, cơ quan nhà nước coi anh là tổng công trình sư, thiết kế và chỉ đạo thực hiện Chương trình Dân số - KHHGĐ của Việt Nam giai đoạn này; anh em trong ngành dân số đã suy tôn anh là anh cả của ngành. Không tài năng sao được khi mà Nhà nước bổ nhiệm Bộ trưởng khi anh đã qua tuổi 60? Không có sức tư duy, sức thuyết phục lớn sao được khi chỉ trong thời gian ngắn, Ủy ban Quốc gia Dân số đã trình Trung ương Đảng và Chính phủ phê duyệt cả 3 văn bản quan trọng về Chính sách, Chiến lược và Chương trình mục tiêu Quốc gia Dân số - KHHGĐ đầu tiên của nước nhà?
Giáo sư Mai Kỷ cùng phu nhân và cán bộ Tổng cục Dân số trong sinh nhật lần thứ 80.
Khả năng tư duy và sức thuyết phục cao
Nói về sức nghe và khả năng thuyết phục của anh, bác sĩ Ngô Khang Cường kể lại: Khi báo cáo Bộ Chính trị, Ban Bí thư Trung ương về dự thảo Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ 4 khóa VII về Chính sách Dân số và KHHGĐ, trước những câu hỏi của nhiều đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước dự họp, anh đã lắng nghe đến lạ thường để rồi trả lời từng loại vấn đề. Với những tư liệu tin cậy và khả năng giải trình khoa học, anh đã thuyết phục được hầu hết các thành viên dự họp. Cuối cùng, Tổng Bí thư kết luận đồng tình và chỉ đạo bổ sung một số vấn đề biên tập cho bản dự thảo cuối cùng.
Đặc biệt là sau khi ban hành và triển khai Nghị quyết, anh đã có chuyến đi công tác địa phương. Ở đâu anh cũng chú ý lắng nghe từng ý kiến của các cấp và cơ sở, sau đó chỉ đạo xây dựng Chiến lược Dân số và KHHGĐ đến năm 2000 (là chiến lược đầu tiên trong công tác Dân số - KHHGĐ của nước ta). Với những quan điểm sâu sắc và còn đúng cho đến hôm nay; Với những giải pháp thiết thực, hiệu quả đã trở thành bí quyết cho sự thành công trong Chương trình Dân số - KHHGĐ của Việt Nam giai đoạn này.
Ứng xử của những nhân cách lớn
Tại một hội nghị tổng kết chương trình phối hợp giữa hai ngành (do Bộ trưởng Bộ Y tế và Bộ trưởng Chủ nhiệm Ủy ban Dân số chủ trì), khi có nhiều ý kiến tranh luận qua lại giữa lãnh đạo y tế và dân số về sự phối hợp chưa tốt ở địa phương, anh đã ghé tai Bộ trưởng Bộ Y tế Nguyễn Trọng Nhân (vốn là hai người bạn thân thiết): Thế thì phải “tiên trách kỷ hậu trách nhân”. Đến khi tổng kết hội nghị, Giáo sư Nguyễn Trọng Nhân phát biểu trước đã nghiêm túc mà rằng: Cổ nhân dạy là “Tiên trách kỷ hậu trách nhân”, nhưng nếu có chuyện phối hợp chưa tốt, tôi cho là: Tiên phải trách Nhân, hậu mới trách Kỷ, các đồng chí bên Bộ và Sở Y tế nhớ nhé! Cả khán phòng im lặng, nhiều ánh mắt nhìn nhau... Rồi vỗ tay tán thưởng. Những nhân cách lớn ứng xử uyên thâm đến thế là cùng.
Một lần khác tại cơ quan Ủy ban Quốc gia Dân số - KHHGĐ ở phố Ngô Tất Tố, khi chưa đến giờ nghỉ trưa ngày cuối tuần, trong phòng Vụ Dịch vụ KHHGĐ có mấy anh em địa phương lên làm việc, đã mang một số lon bia về phòng cùng uống với anh em các vụ khác cho vui. Đang cao hứng chúc tụng nhau thì anh gõ cửa, nhẹ nhàng bước vào. Mọi người đang bối rối, nhưng ngay sau đó anh lên tiếng: Ồ vui quá! - nhưng rất tiếc là tôi không biết uống bia để vui với anh em, rồi bắt tay từng người. Thật là ít gặp những khoảnh khắc như vậy. Không một lời phê bình nhưng lại trở thành một bài học, một ký ức sâu sắc về ý thức trong giờ làm việc,...
Dẫu biết rằng sinh - tử là quy luật tự nhiên, biết rằng anh đã qua tuổi thượng thọ và đã 5 lần 7 lượt vượt qua khi trọng bệnh tái phát hiểm nghèo, nhưng anh ra đi là một mất mát lớn đối với gia đình, anh em, học trò và đồng nghiệp.
Xin vĩnh biệt anh - Người anh cả của ngành dân số - KHHGĐ Việt Nam!
(*) Vụ trưởng Vụ Dân số - KHHGĐ 1994-2009.