Đột quỵ - tai biến mạch máu não (TBMMN) có triệu chứng đột ngột nhưng là kết quả của hàng loạt nguy cơ diễn tiến âm thầm trước đó. Xu hướng dự phòng tích cực hiện nay nhấn mạnh nên “đón đầu”, dự phòng từ sớm, tránh để bệnh diễn tiến nặng bằng cách kiểm soát gốc tự do và các yếu tố nguy cơ.
Những nguy cơ đột quỵ “báo trước”
Trên thế giới, cứ 45 giây có một người đột quỵ. Theo thống kê của Hội phòng chống tai biến mạch máu não Việt Nam, mỗi năm nước ta có khoảng 200.000 người bị đột quỵ. Trong số đó, khoảng 50% trường hợp tử vong, 90% người sống sót gánh chịu các di chứng tùy theo mức độ thương tổn thần kinh.
Đột quỵ - TBMMN gồm hai dạng: nhồi máu não (thường do xơ vữa động mạch, cục huyết khối) và xuất huyết não (thường do tăng huyết áp, dị dạng mạch máu não, xơ cứng mạch quá mức…). Lúc này, thể tích não bệnh lý tăng nhưng hộp sọ không tăng. Từ đó, hiện tượng chèn ép phần não lành và các trung khu thần kinh thực vật quan trọng làm cho chức năng thần kinh bị thương tổn khiến sự sống của người bệnh bị đe dọa từng phút.
Các nhà khoa học nhận định, trong các nguyên nhân gây đột quỵ, xơ vữa động mạch và cục huyết khối (máu đông) là hai vấn đề cơ bản. Mới đây, nguồn gốc của hai tình trạng này được xác định có liên quan mật thiết đến sự mất kiểm soát của gốc tự do nội và ngoại sinh tấn công cơ thể, đặc biệt là não bộ.
Dưới tác động của các yếu tố lối sống như căng thẳng, chứng đau đầu, mất ngủ, lười vận động, lạm dụng rượu bia, thuốc lá…cùng sự trao đổi chất liên tục trong cơ thể, gốc tự do tăng sinh quá mức, vượt quá khả năng tự cân bằng của cơ thể. Lúc này, gốc tự do tấn công làm tổn thương nội mạc mạch máu, tạo điều kiện thuận lợi xuất hiện các mảng xơ vữa khiến lòng mạch máu bị thu hẹp, dòng máu lưu thông khó khăn, gây ra hiện tượng thiếu máu não. Mặt khác, tại các vị trí mảng vữa xơ, bề mặt bị tổn thương không còn trơn nhẵn như thành mạch máu bình thường khiến tiểu cầu dễ bị đông vón, tạo thành cục máu đông gây bít tắc mạch tại chỗ hoặc trôi đi gây tắc mạch ở vị trí mạch nhỏ hơn làm xảy ra tình trạng đột quỵ.
Sự bất thường của gốc tự do gây nên tổn thương các cơ quan cơ thể đặc biệt là ở não, dẫn đến xơ vữa mạch, chít hẹp lòng mạch gây thiếu máu não. Đây được xem là “nguy cơ sớm” của tình trạng đột quỵ nhưng quá trình này thường tiến triển âm thầm, theo chiều hướng nặng dần và rất khó nhận biết. Ở giai đoạn nhẹ, người bệnh có thể chỉ cảm thấy đau đầu, mất ngủ, thường xuyên căng thẳng, lo âu…Khi bệnh đã tiến triển mức độ nặng hơn với các dấu hiệu xây xẩm, chóng mặt, mờ mắt…thì đột quỵ đã “chực chờ”.
Xu hướng ngăn chặn đột quỵ được khuyến cáo là “đón đầu” từ sớm, không để bệnh tiến triển đến giai đoạn muộn khi đã hình thành cục máu đông hay có các dấu hiệu gần của đột quỵ như xây xẩm, tê yếu tay chân mới tìm cách “chữa cháy”. Thực tế, việc can thiệp cục máu đông rất khó khăn và thường không tùy tiện sử dụng, phải có chỉ định nghiêm ngặt đúng chuyên môn tại các trung taam chuyên sâu. Mặt khác, ở giai đoạn này, việc can thiệp thường rất kém hiệu quả và không triệt để.
Chú ý thời điểm dự phòng đột quỵ đạt hiệu quả cao nhất
Đột quỵ trước khi khởi phát đã có một quá trình diễn tiến âm thầm và báo trước bằng các nguy cơ như bệnh cao huyết áp, tiểu đường, rối loạn mỡ máu, đau nửa đầu...Ngoài ra, những người thường xuyên căng thẳng, stress, mất ngủ, lạm dụng rượu bia...cũng rất dễ bị đột quỵ “gõ cửa”.
Vì vậy, chiến lược hợp lý để ngăn chặn đột quỵ là phòng ngừa từ sớm các nguy cơ và kiểm soát gốc tự do từ gốc để phòng tránh xơ vữa động mạch, ngăn hình thành cục máu đông. Đây cũng chính là thời điểm việc phòng ngừa đột quỵ đạt hiệu quả cao nhất và bền vững nhất.
Gần đây, các nhà khoa học Mỹ đã tìm ra hoạt chất sinh học thiên nhiên Anthocyanin, Pterostilbene có trong Blueberry (xuất xứ Bắc Mỹ) có tác dụng đặc hiệu trong chăm sóc não, kiểm soát gốc tự do. Hai hoạt chất này có khả năng vượt qua hàng rào máu não, trung hòa các gốc tự do giúp bảo vệ tế bào thần kinh và mạch máu não. Đồng thời các chất này còn kích hoạt các men chống gốc tự do tự nhiên của cơ thể, hạn chế tổn thương não, góp phần ngăn chặn hình thành xơ vữa mạch máu và huyết khối, giúp khơi thông dòng máu lên não, cải thiện tình trạng thiếu máu não, giúp phòng ngừa đột quỵ hiệu quả.
Đối với những bệnh nhân sau đột quỵ, tinh chất thiên nhiên từ Blueberry còn giúp hạn chế sự hình thành mảng xơ vữa mới ở những mạch máu nuôi não khác, giúp hỗ trợ quá trình phục hồi các chức năng não, hạn chế cơn đột quỵ tái phát.
Bên cạnh đó, để phòng ngừa đột quỵ, mỗi người cần chú ý đến kiểm soát lối sống khoa học như tránh mất ngủ, căng thẳng, stress….; không lạm dụng rượu, bia; không hút thuốc lá; duy trì chế độ ăn uống lành mạnh, vận động thường xuyên (đi bộ, chạy bộ, đạp xe…).
Đồng thời, cần định kỳ đi khám chuyên khoa, làm các xét nghiệm cần thiết như: siêu âm mạch máu, xét nghiệm thành phần mỡ máu…để phát hiện và kiểm soát các yếu tố nguy cơ như: tăng huyết áp, các bệnh lý tim mạch, rối loạn mỡ máu, tiểu đường, béo phì, các cơn thiếu máu não cục bộ thoáng qua…không diễn tiến thành đột quỵ.
GS.TS Nguyễn Văn Thông
Chủ tịch Hội Phòng chống đột quỵ Miền Bắc
Chủ nhiệm Bộ môn Thần kinh Viện nghiên cứu YDLS108
Xem video giải pháp chống gốc tự do và phòng ngừa đột quỵ.