Đột nhập cở sở chế tác… “Vàng đen”
Nghề thủ công mỹ nghệ than đá từ lâu được biết đến là một nghề thủ công truyền thống độc đáo chỉ có ở vùng đất mỏ. Nó được đánh giá là một nghề thủ công truyền thống gắn liền với lịch sử hình thành của vùng đất, với giai cấp công nhân than (từ thời Pháp thuộc). Bởi vậy, những sản phẩm mỹ nghệ than đá làm ra đã trở thành một món quà lưu niệm độc đáo của Quảng Ninh.
Thời hoàng kim của làng nghề
Ông Nguyễn Văn Luân (nguyên phó Chủ tịch hiệp hội thủ công mỹ nghệ than đá) là người đã làm nghề từ những năm 1980, chia sẻ “Đây là một nghề làm đẹp cho đời, có giá trị văn hóa tuyệt vời, xuất xứ gắn liền với vùng đất, với lịch sử hình thành của vùng đất; gắn liền giai cấp công nhân (công nhân than) từ thời Pháp thuộc. Ông cũng cho biết, thời gian trước (vào những năm 1990), làm ra bao nhiêu cũng hết, còn có cả những lô hàng đóng container xuất khẩu đi nước ngoài, rồi có cả những ông chủ đến các gia đình thu mua hết hàng, cả hàng cũ, hàng xấu đều lấy sạch và còn đặt cọc tiền trước, …Và cùng chỉ một, hai năm về trước thôi, vẫn còn phong trào mở các cuộc thi sáng tác các tác phẩm trên than đá. Các tác phẩm được giải thì đều được đăng tải trên các báo, tạp chí tỉnh. Do đó theo ông Luân nó sẽ là một món hàng lưu niệm rất có ý nghĩa với du khách đến với kỳ quan thiên nhiên thế giới Vịnh Hạ Long này.
Thợ đang xẻ đá
Mỹ nghệ than đá là các sản phẩm mỹ nghệ được làm thủ công trên than đá. Nó đươc hình thành và phát triển ở Quảng Ninh vào cuối thế kỷ 20. Những hòn than đá xù xì, tưởng như vô tri, vô giác đó đã được những người công nhân than cần cù, sáng tạo, bằng chính khối óc và bàn tay tài hoa của mình đã “thổi hồn” vào nó làm cho nó trở thành những tác phẩm nghệ thuật đặc sắc, tinh xảo và tạo được sự thích thú cho những ai đã từng được chiêm ngưỡng nó.
Sở dĩ ông nói nhiều về thời kỳ trước, một thời kỳ hoàng kim của nghề thủ công mỹ nghệ than đá Quảng Ninh bởi hiện nay, cái nghề một thời vốn được đánh giá là gắn liền với lịch sử hình thành, với văn hóa của vùng đất mỏ thì ngày nay đang đứng trước nguy cơ bị mai một và không có thế hệ kế cận nghề truyền thống này. Hiện nay không còn một xưởng nào làm, mà chỉ còn tồn tại là một vài hộ gia đình làm thủ công, nhỏ lẻ. Ông đã chỉ đường cho chúng tôi đến thăm một hộ gia đình trong một số lượng rất hiếm hoi còn lại cho đến ngày nay vẫn đang còn làm nghề, đó là gia đình ông bà Miền An ở Cọc 3 – Thành phố Hạ Long.
Cần hướng đi cho nghề truyền thống vùng đất mỏ
Các sản phẩm từ than đá rất phong phú và đa dạng. Từ những con trâu, con sư tử biểu tượng cho sự dũng mãnh, kiên cường,…cho đến những tác phẩm mang tính chất nghệ thuật cao như tượng vệ nữ, cá heo…
Khi chúng tôi tìm đến nhà cũng là lúc bác An bắt đầu những công đoạn đầu tiên của một sản phẩm thủ công mỹ nghệ đó là xẻ than. Những cục than to, xù xì, có khi nặng đến vài chục kg, được bác dùng cưa xẻ ra thành các cục nhỏ theo kích thước đã đo đạc, tính toán để làm ra một sản phẩm mỹ nghệ.
Được tận mắt chứng kiến, chúng tôi mới thấy được sự vất vả của người làm nghề thủ công mỹ nghệ này. Bác Miền nói vui với chúng tôi: Người công nhân than như các bác gần như cả cuộc đời đã bị gắn “duyên số” với than rồi. Đã về hưu được gần chục năm nay nhưng chẳng ngày nào hai bác không phải đụng đến than”. Cũng trong bộ quần áo màu xanh công nhân than, nhưng thay vì phải làm những công việc chân tay như trước kia: xúc than, đào mỏ, hay vận chuyển…thì bây giờ bác An vẫn cặm cụi với than nhưng là: gọt, tỉa, cưa, xẻ, đục, đẽo…hay nói “mỹ miều” hơn là sáng tác trên những cục than xì xì đó để làm ra những sản phẩm làm đẹp cho đời. Mỗi khi làm các công đoạn này, bác phải đeo kính chuyên dụng để những xỉ than, mụi than không bắn vào mắt. Khẩu trang cũng là loại chuyên dụng bởi bụi than rất độc. Bác Miền chia sẻ, có những thời điểm hai bác làm cố để kịp cho một đơn đặt hàng nho nhỏ vừa nhận được mà sau đó phải nghỉ một thời gian không làm được nữa. Bụi than vào nhiều quá khiến bác An bị ho suốt thời gian sau đó.
Đúng như bác Miền nói với chúng tôi: “Nếu không đam mê, có tình cảm và gắn bó với nghề từ rất lâu rồi thì chắc hai bác cũng bỏ nghề, vì nó vất vả như vậy nhưng vẫn không đủ lo toan cho cuộc sống với tình trạng nghề như hiện nay”. Bác cho biết: “Gia đình bác hiện nay chỉ có hai bác làm thôi, các con đều đi làm nghề nghiệp khác. Vì thấy bố mẹ làm vất vả mà hiệu quả chẳng được bao nhiêu. Nhiều sản phẩm làm ra phải lấy công làm lãi. Bởi vậy con cái trong gia đình không ai muốn theo học nghề truyền thống này. Bác trai làm những công đoạn thô, còn bác hoàn thiện những công đoạn tinh của sản phẩm như: khắc, đánh bóng…”.
Hiện nay cả đầu vào và đầu ra đều không ổn định, dẫn đến người làm nghề ngày càng khó khăn để tồn tại với nghề. Đầu vào thì giá than là giá tăng theo từng ngày, còn đầu ra thì các thương gia cũng ép giá theo từng thời vụ. Bởi vậy, người làm nghề như các bác gần như bị rơi vào thế hai sức ép. Giá một kg than hiện nay là 12.000đ (chưa kể công vận chuyển). Nếu để làm ra một con sư tử bán với giá 500.000đ thì phải mất đến 3 ngày công mới hoàn thiện, trong đó tiền nguyên liệu làm ra nó cũng mất đến 150.000đ – 200.000đ. Nếu tính toán sơ sơ như lời bác nói thì đúng là phải lấy công làm lãi.
Nguyên liệu đắt, hàng bán ra rẻ, không có hướng đi hợp lý cho tiêu thụ, bị thương gia ép giá…Đây hiện đang là thực trạng của một làng nghề độc đáo, đặc trưng của vùng đất mỏ.
Trong khi đó nhiều doanh nghiệp du lịch khi đưa các đoàn khách nước ngoài đến đây. Khi được nhìn những món đồ lưu niệm làm ra từ than, họ rất muốn được trực tiếp đến thăm quan những xưởng làm ra đồ thủ công mỹ nghệ này, được trực tiếp nhìn những nghệ nhân này đục, đẽo trên những cục than xù xì, thô sơ từ những công đoạn đầu tiên,…
Trở thành 1 trong 7 kỳ quan thiên nhiên thế giới mới, lượng khách du lịch trong và ngoài nước sẽ đến với Vịnh Hạ Long ngày một đông đảo hơn. Và cũng bởi vậy nhu cầu về một món quà lưu niệm mang đặc trưng của vùng đất mỏ, đặc trưng của kỳ quan thiên nhiên thế giới mới này để mỗi khi nhìn lại nó người ta nhớ ngay đến đó là vùng đất nào càng cần thiết hơn bao giờ hết.
Một sản phẩm mỹ nghệ từ than đá hoàn thiện
Vừa qua, tôi cũng được biết Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Ninh đã tổ chức một hội thảo về vấn đề “Xây dựng các sản phẩm du lịch cho Vịnh Hạ Long”, với đề án “Phát triển các sản phẩm du lịch cho kỳ quan Vịnh Hạ Long đến năm 2020, tầm nhìn 2030”. Trong đó vấn đề được đưa ra bàn là: xây dựng được các sản phẩm du lịch đạt các tiêu chí, đáp ứng nhu cầu của thị trường khách du lịch trong và ngoài nước đối với sản phẩm du lịch cho kỳ quan Hạ Long;…tạo nền tảng cho cho du lịch tại Vịnh Hạ Long phát triển bền vững và hiệu quả trong tương lai.
Vậy thì không lẽ nào một sản phẩm du lịch độc đáo, mang cả lịch sử, văn hóa và con người của vùng đất đó như sản phẩm thủ công mỹ nghệ than đá lại không đáng để được lưu tâm. Sẽ có rất nhiều tiếc nuối của những nghệ nhân xuất thân từ công nhân than như Bác Luân, nếu một ngày nào đó nghề thủ công mỹ nghệ than đá Quảng Ninh không còn nữa.Vì hiện nay, theo như bác nói không còn thế hệ kế cận nữa. Tôi nhớ mãi câu nói đầy tâm huyết của bác trước khi xin phép ra về: “Bác chỉ mong có một trung tâm đào tạo nho nhỏ thôi để truyền lại nghề cho các thế hệ sau này, không nhanh là sắp mất nghề rồi đấy cháu ạ, các bác cũng không còn sống được bao lâu nữa, mà hiện nay thì cũng không còn nhiều người để mà có thể truyền dạy được nghề nữa rồi…”.
Hoàng Văn
