Vi-rút Zika không chỉ lan truyền bệnh qua muỗi Aedes albopictus, mà còn lan truyền những “thuyết âm mưu” trên các trang mạng xã hội.
Bóng ma vi-rút Zika tiếp tục ám ảnh toàn cầu. Mối đe dọa của nó trải dài từ phụ nữ mang thai, mà đứa con có thể bị dị tật bẩm sinh do mắc phải căn bệnh này từ trong bụng mẹ, tới những vận động viên đẳng cấp thế giới lo lắng sẽ bị lây bệnh tại Thế vận hội mùa hè 2016 được tổ chức tại Rio de Janeiro, Brazil.
Mặc dù với đại đa số những người nhiễm bệnh, Zika chỉ là một trải nghiệm không mấy dễ chịu, song vẫn chưa biết chắc bao nhiêu người có thể bị tổn thương lâu dài về thần kinh - đặc biệt là trẻ em con của những phụ nữ nhiễm Zika. Tuy nhiên, theo một nghiên cứu mới được công bố trên tờ Vắc xin, thiệt hại tiềm ẩn do Zika của không chỉ giới hạn ở những tác hại trực tiếp mà nó có thể gây ra mà virus này cũng đã trở thành chất xúc tác cho một thế hệ mới của các “thuyết âm mưu”, lan truyền chủ yếu qua các mạng xã hội như Twitter.
Phản ứng nhanh chóng
Nhóm ba nhà nghiên cứu, dẫn đầu bởi TS Mark Dredze, một giáo sư tại Đại học Johns Hopkins ở Baltimore, đã có cái nhìn toàn diện về những đoạn tweet được đăng từ tháng Giêng đến 29 tháng Tư năm nay có đề cập đến Zika. Họ đã sử dụng một kỹ thuật tương tự vào năm 2015 để theo dõi người dùng Facebook phản ứng như thế nào với tin tức về dịch sởi lây lan trước đó bắt nguồn từ Disneyland.
Thành công của nghiên cứu ban đầu về một vắc xin Zika tiềm năng đã nhận được nhiều sự chú ý của truyền thông trong khoảng thời gian 5 tháng này. Nhóm nghiên cứu đã tìm kiếm cụ thể những tweet có chứa từ khóa về cả tiêm chủng và Zika, cuối cùng kết thúc với khoảng 138.500 tweet. Tuy nhiên, trong khi chủ đề xu hướng của vắc xin Zika đi theo một đường cong hình chuông thông thường tương đối ổn định, thì một phân nhóm nhỏ các tweet đề xuất những thuyết âm mưu và tuyên bố “ngụy khoa học” về Zika cũng đi theo đường cong như vậy.
Sự giai tăng các ca bệnh teo não gặp ở trẻ Brazil con của phụ nữ nhiễm virut Zika.
Các tweet phần nhiều rơi vào hai loại: Loại lặp đi lặp lại tuyên bố rằng một loại thuốc trừ sâu của công ty Monsanto thực sự chịu trách nhiệm về sự gia tăng các ca bệnh teo não gặp ở trẻ Brazil con của phụ nữ nhiễm Zika ; và loại đổ lỗi sự gia tăng các trường hợp đầu nhỏ cho những vắc xin hiện có và sau đó cáo buộc các công ty dược sử dụng Zika như một vật tế thần để thúc đẩy nhu cầu và kiếm tiền từ vắc-xin.
Các thuyết âm mưu cũ và mới
Loại “thuyết âm mưu” thứ hai có lẽ là sự cập nhật kịp thời cho một nhánh quen thuộc trong phong trào chống tiêm chủng. Nhóm nghiên cứu tìm thấy bằng chứng cho điều này khi kiểm tra lịch sử Twitter của những người sử dụng. 86% những người lên tiếng về “lời đồn vắc xin” từng đăng bài về vắc-xin trong năm 2015, và ít nhất 19% đã từng đăng thông điệp chống tiêm chủng rõ ràng.
Tuy nhiên, lời đồn về thuốc trừ sâu, lại có nguồn gốc từ truyền thông chính thống.
Vào giữa tháng Hai, trang Tech Times công bố báo cáo từ một nhóm nhỏ các nhà nghiên cứu Argentina đặt giả thuyết rằng loại thuốc diệt ấu trùng muỗi pyriproxyfen là nguyên nhân gây tật đầu nhỏ ở trẻ em Brazil, vì chất này đã được phun thường xuyên như một biện pháp phòng ngừa chống lại muỗi truyền bệnh Zika. Bài viết này, cũng như báo cáo, mô tả không đúng về pyriproxyfen là được sản xuất dưới sự giám sát của Công ty Monsanto, vốn đã chịu nhiều tai tiếng như một nhà sản xuất các loại cây trồng biến đổi gene và một loạt các thuốc trừ sâu. Song Dredze và nhóm của ông đã lưu ý, hóa chất này thực sự thuộc sở hữu của một công ty đôi khi có hợp tác với Monsanto – công ty Hóa chất Sumitomo
Trẻ ảnh hưởng bởi virut Zika sinh ra có vòng đầu nhỏ hơn bình thường.
Mặc dù vẫn còn nhiều điều chúng ta chưa hiểu về Zika và liên quan của nó với tật đầu nhỏ và các dị tật bẩm sinh khác, nhưng bằng chứng về điều này đang ngày càng trở nên rõ ràng. Ngay cả vào thời điểm đó, nhiều chuyên gia đã chỉ trích báo cáo của Argentina chỉ dựa trên suy đoán, và Tech Times sớm đưa ra nhiều tuyên bố đính chính báo cáo ban đầu của mình.
Vai trò của truyền thông
Không phải ai cũng sử dụng Twitter, nhưng Ts Dredze lưu ý rằng những dạng tin đồn này không có cơ sở và thường được phát tán thông qua nhiều nguồn tin trên mạng, một số kém tin cậy hơn một số khác. "Không khó để tìm thấy những trang web quảng bá thông tin sai lệch về vi-rút Zika như chúng ta thấy trên Twitter," TS Dredze nói.
"Lợi thế của Twitter là nó tập hợp thông tin từ nhiều nguồn khác nhau và thường là nơi đầu tiên những thông tin này lan truyền," TS Dredze nói. "Trong trường hợp này, thông tin sai lệch đã biến thành nguồn tin chính thống, có nghĩa là một tượng độc giả hơn nhiều đã tiếp xúc với thông tin sai lệch".
Nhưng TS. Dredze và cộng sự tin rằng mọi chuyện không nhất thiết phải diễn ra như vậy. Bằng việc đi tiên phong trong những vấn đề y tế công cộng gây tranh cãi, các cơ quan chức năng như CDC có thể chủ động quảng bá thông tin chính xác, thay vì cố gắng một cách vô ích để vạch trần những tin đồn thất thiệt dai dẳng sau khi chúng đã lan rộng. Các chiến lược truyền thông sẽ cần điều chỉnh để chạm được vào tình cảm và lý trí của các nhóm đối tượng khác nhau, chứ không phải thông qua một cách tiếp cận chung cho tất cả. Và vì vắc xin Zika có thể mất cả thập kỷ để phát triển, nên có rất nhiều cơ hội để tiến hành các nghiên cứu cần thiết nhằm xây dựng những chiến lược này. "Khi nhanh chóng bố trí kinh phí để phát triển vắc-xin, chúng ta cũng cần đảm bảo chuẩn bị dư luận cho một chiến dịch vắc xin thành công," các nhà nghiên cứu viết.
Đồng thời, vẫn còn đó những bài học trước mắt có thể rút ra từ những phát hiện của nghiên cứu này. "Lời khuyên tốt nhất của tôi với mọi người là hãy tiếp nhận thông tin về sức khỏe từ các nguồn đáng tin cậy, chẳng hạn như từ bác sĩ của bạn hoặc CDC. CDC luôn tích cực làm việc để đưa ra thông tin chính xác, kịp thời về Zika và các vấn đề y tế công cộng khác", TS Dredze nói. "Giống như hầu hết mọi vấn đề, đừng vội tin tất cả những gì bạn thấy trên mạng".
Đối với các nhà khoa học đồng nghiệp, TS Dredze tin rằng các trang mạng xã hội như Twitter cần được xem như những “biển báo nguy hiểm”. "Twitter, tìm kiếm dữ liệu, và các diễn đàn trực tuyến, tất cả đều cung cấp cho các chuyên gia sức khỏe cộng đồng thông tin về sức khỏe của quần thể, và thông tin này đang thay đổi công tác nghiên cứu về sức khỏe cộng đồng".
