Trong các biện pháp phòng chống muỗi truyền bệnh sốt rét, biện pháp phun tồn lưu hóa chất diệt muỗi lên tường vách được áp dụng phổ biến ở những vùng cộng đồng người dân chưa có thói quen, tập quán sử dụng màn ngủ tẩm hóa chất; đặc biệt ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số với tỷ lệ dùng màn ngủ thấp dưới 80%. Thực tế ghi nhận một số yếu tố có liên quan đã quyết định hiệu lực của biện pháp này cần được chú ý khi triển khai thực hiện.
Tập tính trú đậu của muỗi truyền bệnh
Nếu tập tính loài muỗi Anopheles truyền bệnh sốt rét tại địa phương có thời gian trú đậu ở trong nhà càng lâu thì hiệu lực diệt muỗi bằng phun hóa chất lên tường vách mặt trong nhà lại càng cao. Thực tế ghi nhận thời gian trú đậu của muỗi truyền bệnh lên tường vách đã được phun hóa chất diệt muỗi trong vòng một vài giờ đồng hồ là đủ để diệt hầu hết các loài muỗi có tiếp xúc với hóa chất. Việc khảo sát để biết được vị trí muỗi thích trú đậu ở trong nhà tại địa phương cũng là một vấn đề quan trọng vì theo tập tính một số loài muỗi chỉ đậu nghỉ ở phần thấp của tường vách, trái lại, một số loài muỗi khác lại đậu cao trên phần mái nhà và lẽ tất nhiên chỉ cần phun hóa chất diệt ở những nơi muỗi trú đậu nghỉ.
Nhân viên y tế phối hợp với gia đình trong việc phun hóa chất diệt muỗi.
Sự nhạy cảm của muỗi truyền bệnh với hóa chất diệt
Qua quá trình triển khai các biện pháp diệt muỗi truyền bệnh bằng hóa chất, một số loài muỗi đã tăng dần khả năng chịu đựng và phát triển tính kháng lại với các loại hóa chất nhất định, đặc biệt là hóa chất thế hệ cũ và hóa chất đang sử dụng. Trên thực tế nếu quan sát nhiều lần thấy muỗi truyền bệnh vẫn còn sống sót sau khi đậu nghỉ trên bề mặt tường vách đã được phun hóa chất ít nhất là nửa giờ thì có thể nghi ngờ muỗi đã có khả năng kháng lại với loại hóa chất được phun. Để xác định vấn đề muỗi truyền bệnh còn nhạy cảm hay đã kháng lại hóa chất đã dùng một cách có khoa học, cần sử dụng bộ thử nhạy cảm hóa chất diệt côn trùng của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và thực hiện theo quy trình, kỹ thuật quy định để khẳng định cụ thể việc nghi ngờ này.
Bề mặt tường vách và mái nhà thích hợp cho việc phun hóa chất
Tường vách các ngôi nhà của người dân vùng nông thôn, miền núi được xây dựng bằng chất liệu đất hoặc bùn trộn rơm rạ sẽ làm cho hóa chất hấp thụ nhiều hơn ở bề mặt nơi muỗi đậu. Nếu tường vách đất được quét vôi hay loại sơn có chứa hóa chất làm tăng độ pH sẽ làm cho một số hóa chất diệt côn trùng phun trên tường vách bị phân hủy nhanh. Mái nhà được lợp bằng tranh hoặc lá cành cây có nhiều khe hở là nơi muỗi truyền bệnh có thể trú đậu nghỉ nhưng khi phun hóa chất diệt thì hóa chất không thể chui lọt vào các khe hở đó, vì vậy sẽ không có tác dụng diệt muỗi. Thực tiễn cho thấy bề mặt tường vách tốt nhất để thực hiện việc phun tồn lưu hóa chất diệt muỗi là loại bề mặt không thấm, được xây dựng bằng chất liệu gỗ cứng hoặc được quét sơn có độ pH thích hợp để không làm phân hủy hóa chất.
Sử dụng hóa chất diệt muỗi thích hợp
Mục đích của phương pháp diệt muỗi bằng hóa chất phun tồn lưu lên tường vách là sử dụng loại hóa chất có khả năng diệt được muỗi truyền bệnh khi chúng đậu nghỉ lên trên bề mặt phun. Vì vậy, hóa chất được khuyến cáo sử dụng phun tồn lưu phải có tính chất diệt muỗi thích hợp, không có tác dụng xua đuổi. Một số loại hóa chất có khả năng diệt được muỗi qua sự tiếp xúc trực tiếp nhưng đồng thời cũng có tác dụng diệt qua đường không khí mà không có tính chất xua đuổi muỗi. Tác dụng tồn lưu diệt muỗi của các loại hóa chất diệt dạng dịch nhũ tương phụ thuộc vào khả năng hấp thu của bề mặt tường vách và tính chất lý học của hóa chất. Thông thường, hóa chất thuộc dạng bột tan trong nước và dạng dịch treo có tác dụng tồn lưu diệt lâu hơn nhưng trên bề tường vách không thấm nước thì hiệu lực và mức độ bền vững của ba dạng hóa chất bột tan trong nước, dịch nhũ tương và dịch treo có hiệu lực tương đương nhau.
Sự hợp tác của chủ nhà khi phun hóa chất
Sự hợp tác của chủ nhà khi tiến hành phun tồn lưu hóa chất diệt muỗi ở trong nhà cũng là một yếu tố không kém phần quan trọng. Thực tế ở một số địa phương, việc phun hóa chất diệt muỗi ở trong nhà đã gây ra nhiều vấn đề phức tạp và hiểu lầm giữa đội phun hóa chất, người chủ nhà cùng các thành viên khác trong gia đình. Trước khi triển khai thực hiện phun hóa chất diệt muỗi phải tiến hành tốt công tác truyền thông giáo dục sức khỏe, giải thích cho người dân, đặc biệt là người chủ nhà hiểu rõ mục đích, ý nghĩa, lý do phun hóa chất; vận động người dân tích cực hưởng ứng, tham gia và tạo mọi điều kiện giúp đỡ. Nhân viên y tế chịu trách nhiệm xây dựng kế hoạch và tổ chức chỉ đạo, thực hiện biện pháp phun tồn lưu hóa chất diệt muỗi truyền bệnh phải tôn trọng tập quán sinh hoạt và quy định về tín ngưỡng của người chủ nhà, gia đình và người dân tại địa phương
BS. Hinh Võ
