Nói cuối cùng là bởi, trong dãy đại hội Các hội VHNT Việt Nam khi hết nhiệm kỳ năm 2015 thì đại hội này là đại hội sau cùng.
Lẽ ra nó đã diễn ra từ khoảng tháng 9 tháng 10 năm ngoái, nhưng rồi cứ lùi lại cho đến tận những ngày tháng 1 năm 2016.
Trong hệ thống các hội nghề nghiệp VHNT của Việt Nam thì liên hiệp này là cơ quan kiểu như... siêu hội, bởi nó chứa trong mình 9 hội chuyên ngành Trung ương và 64 hội VHNT các địa phương.
Đại hội Liên hiệp các hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam lần thứ IX vừa diễn ra tại Hà Nội.
Nhiệm kỳ 5 năm qua, báo cáo của Đại hội nêu ra mùa gặt mới của VHNT có các khuynh hướng chính là: Một là tinh thần đồng hành và nhập cuộc với cuộc sống rộng lớn của đất nước của nhân dân ngày càng được đề cao. Hai là xu hướng trở về với truyền thống văn hóa dân tộc, với lịch sử dựng nước và giữ nước, đặc biệt là 2 cuộc kháng chiến vĩ đại trong thời đại Hồ Chí Minh được đông đảo văn nghệ sĩ đầu tư thời gian, công sức tiến hành sưu tầm, bổ sung nhiều tư liệu mới, xây dựng những tác phẩm có giá trị sử thi sâu sắc. Ba là vấn đề đạo đức xã hội trở thành một chủ đề trung tâm, nóng bỏng, là đòi hỏi bức thiết của công chúng nghệ thuật. Cuộc đấu tranh thiện ác xưa nay đã là chuyện muôn thuở. Cái mới là cuộc đấu tranh đó hôm nay được gắn liền với một vấn đề trung tâm đó là yêu cầu nhiệm vụ xây dựng con người. Bốn là tiếp thu tinh hoa văn hóa thế giới, đội ngũ văn nghệ sĩ mạnh dạn tìm tòi, thể nghiệm, đổi mới ngôn ngữ nghệ thuật, làm tăng thêm hiệu quả của sự phản ánh và giá trị thẩm mỹ mới, đáp ứng thị hiếu đa dạng, phong phú trong nhịp sống hiện đại. Và năm là, phát hiện, bồi dưỡng, thu hút những tài năng trẻ, nguồn kế cận đầy triển vọng của văn học nghệ thuật nước nhà...
Và báo cáo cũng chỉ ra những khuyết điểm, yếu kém là số lượng tác phẩm thì rất nhiều nhưng tác phẩm có giá trị cao chưa nhiều. Trong việc tái hiện lịch sử, có hiện tượng không chú ý đến bối cảnh cụ thể, khách quan, vi phạm sự chân thật lịch sử, hoặc xóa nhòa ranh giới chiến tranh chính nghĩa, phi nghĩa. Công tác hỗ trợ sáng tạo tác phẩm chậm chuyển sang chiều sâu, do đó chưa tạo được động lực mới cho sáng tạo. Và cuối cùng là công tác lý luận phê bình còn có những biểu hiện né tránh, ngại va chạm, đội ngũ viết lý luận phê bình còn rất mỏng ở các địa phương...
Tôi là người tham gia vào các hoạt động của Hội VHNT và Liên hiệp các hội VHNT Việt Nam từ những năm 80 của thế kỷ trước, thời toàn những tên tuổi lừng lững trong giới, mỗi lần gặp nhau là... vui như tết.
Có vẻ như, mỗi năm, không khí hội hè nghề nghiệp càng bớt đi, không khí hành chính cứng nhắc tăng lên. Bằng chứng là, trong đại hội này, có khá đông các lãnh đạo các hội VHNT địa phương không phải là những người hoạt động văn học nghệ thuật, mà họ được cử từ các cơ quan khác sang. Có người từ báo, người từ tuyên giáo, người từ dân vận, người từ giáo dục... vân vân. Cũng có vẻ như hoạt động của các hội ngày càng tiến về phía... nghiệp dư. Ấy là bởi người ta chăm chú việc phát triển hội viên mà có phần coi nhẹ chất lượng tác phẩm.
Những văn nghệ sĩ hàng đầu của quốc gia được mời đến dự đại hội với tư cách khách mời phần đông là đã ở tuổi xưa nay hiếm, phần tinh hoa của họ đã phát tiết từ những năm trước.
Đại hội vừa là để nhìn lại hoạt động 5 năm, và đề ra kế hoạch 5 năm tới. Và là để... làm công tác nhân sự, dù đại hội liên hiệp sự bầu bán không “quyết liệt” như các hội khác, mà chỉ là hiệp thương và biểu quyết bằng... giơ tay. Những đại biểu được mời đi đại hội gồm có chủ tịch, các phó chủ tịch các hội, Tổng biên tập các báo, tạp chí của hội và chánh văn phòng. Các cá nhân tham gia Ủy ban Toàn quốc là đại diện cho tập thể hội mà họ đứng đầu. Từ tập thể các ủy viên Ủy ban Toàn quốc ấy, hiệp thương cử ra một đoàn chủ tịch, cũng gồm những người đứng đầu các hội chuyên ngành trung ương, một số hội địa phương đại diện các khu vực. Nếu ở các hội chuyên ngành hoặc hội địa phương, bầu người lãnh đạo là từ uy tín cá nhân của họ, thì ở đây là đại diện tập thể. Từ đoàn chủ tịch này lại bầu tiếp ra thường trực đoàn chủ tịch gồm chủ tịch và các phó chủ tịch. Tôi phải dẫn ra cụ thể thế nếu không có khi bạn đọc hình dung cả ngày không ra hệ thống lớp lang của các cơ quan lãnh đạo liên hiệp.
Các nhà văn tại Đại hội.
Có câu chuyện vui thế này, hơn chục năm trước, nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Phức khi ấy còn sống, là Phó Chủ tịch Thường trực Liên hiệp VHNT Việt Nam, nhân đi công tác một tỉnh phía Nam, gặp một nhà thơ Phó chủ tịch một hội VHNT địa phương, thấy ông nhà thơ này có vẻ nhanh nhẹn, tay dao tay thớt giỏi, bèn bảo hay là chú ra liên hiệp làm công tác văn phòng cho bọn anh. Tay nhà thơ chớt nhả: Em thì, tự lượng thấy đã đủ mọi tiêu chuẩn, chỉ thiếu một tí. Ông Phức hỏi một tí gì, ông kia cười, dạ tí... tuổi!
Chả biết có ai quy định không, nhưng quả là Đoàn chủ tịch Liên hiệp VHNT Việt Nam thường xuyên là các bác... lớn tuổi. Tất nhiên đấy toàn là những tên tuổi, những đấng những bậc, nhưng những người “thiếu hiểu biết”, “rảnh mồm” lại hay nói đùa rằng đấy là nơi chuyên dành cho... người cao tuổi.
Đã có rất nhiều ý kiến, kiến nghị rằng là Liên hiệp VHNT Việt Nam phải là cơ quan cấp trên của các Hội VHNT chuyên ngành Trung ương và các hội địa phương, nhưng có vẻ, liên hiệp không mặn mà với việc “ủy thác” này, nên mối quan hệ giữa liên hiệp và các hội thành viên rất “đặc trưng” văn nghệ.
Xung quanh chuyện quản lý các hội cũng khối chuyện hay. Bên Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch có các cục chuyên về quản lý sân khấu, nhiếp ảnh, điện ảnh... nhưng lại không có cục quản lý khối văn chương, dù văn chương, mà cụ thể là Hội Nhà văn vừa đông vừa mạnh nhất, chả thế mà người ta lại gọi là Văn học Nghệ thuật, mình Văn học đứng nguyên một vế, các hội Nghệ thuật còn lại chỉ đứng một vế... Và vì có các cục quản lý như thế nên hàng vài năm, lâu nhất là 5 năm, đều có các liên hoan tưng bừng tầm quốc gia như liên hoan sân khấu, triển lãm toàn quốc, liên hoan phim toàn quốc vân vân... còn Văn học thì... tự xoay, muốn làm gì thì làm. Mới đây Bộ Văn hóa mới thành lập Phòng Văn học, ban đầu trực thuộc Cục Văn hóa cơ sở, mới đây phòng này lại được “điều” về Cục Nghệ thuật biểu diễn, có lẽ là tại thấy hơn chục năm nay Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức “Ngày Thơ Việt Nam” mang đậm yếu tố trình diễn, rất vui. Rõ ràng so với Cục Điện ảnh, cục Mỹ thuật Nhiếp ảnh... thì cái Phòng Văn học này vai vế thấp xa nhiều.
Rồi ngay mô hình các Hội VHNT cũng mỗi nơi mỗi khác. Nơi thì liên hiệp hội, nơi thì hội, con dấu cũng khác nhau, biên chế, kinh phí cũng khác nhau, nơi thì tạp chí Văn nghệ là cơ quan độc lập, nơi thì vẫn ở chung trong hội, vân vân và vân vân... Ngoài những chuyện kể trên, thì còn nhiều chuyện không thống nhất. Ví dụ biên chế chẳng hạn, hiện nay có hội biên chế 3 người và có nơi 30 người, có nơi trụ sở hai ba tòa, có nơi đi mượn. Có nơi mong có khách đến để tiêu tiền thì lại có nơi thấy khách là mặt xanh như tàu lá... Có tỉnh thì Hội Văn học Nghệ thuật trực thuộc Tỉnh ủy, nơi lại thuộc Ủy ban. Nơi quan hệ tốt thì Hội chỉ lo sáng tác, việc công bố tác phẩm như triển lãm, dàn dựng chương trình... thì Sở Văn hóa lo, nơi khác thì việc ấy là của các ông bà Văn nghệ, sở chỉ lo quản lý nhà nước. Mà hội thì luôn trong tư thế... rỗng két, nên cái sự phổ biến nó chỉ là được chăng hay chớ, chủ yếu là anh chị em tác giả tự xoay xở, mà cách xoay xở phổ biến hiện nay là in sách ra rồi... biếu, có người thì biếu rất... chạy, có người hẩm hiu hơn, biếu mãi không hết, chất cả đống trong góc buồng, vợ đi ra đi vào thở dài thườn thượt...
Về đãi ngộ thì hiện nay, tất cả các cán bộ của các Hội Văn học Nghệ thuật các tỉnh, cả Hội Nhà văn Việt Nam, chỉ được hưởng lương, không có phụ cấp công vụ như các cơ quan hành chính sự nghiệp khác hoặc cơ quan khối Đảng, dù họ cũng là công chức, cũng phải thi tuyển, cũng bằng cấp đầy mình, và còn hơn ở khả năng sáng tác.
Vậy nên việc tuyển người vào các cơ quan hội khó hơn tuyển... Chủ tịch Hội, bởi Chủ tịch Hội nhiều khi là được điều về, còn các trí thức bây giờ, trừ những người sống chết với văn chương, chả ai dại gì đầu quân và nơi trần sì lương như thế...
Đại hội tất nhiên đã thành công rực rỡ. Nhà thơ Hữu Thỉnh tiếp tục là Chủ tịch Liên hiệp, các nhà văn Đỗ Kim Cuông, Tùng Điển, nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân, Nông Quốc Bình, họa sĩ Trần Khánh Chương là phó chủ tịch, trong đó 2 nhà văn Đỗ Kim Cuông, Tùng Điển và nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân tái đắc cử, 2 Phó chủ tịch mới của khóa này là họa sĩ Trần Khánh Chương và nhạc sĩ Nông Quốc Bình, trong đó trẻ nhất là nhạc sĩ Nông Quốc Bình sinh năm 1958...