Nhiều năm nay, các địa phương nước ta vừa “trải thảm” mời gọi nguồn vốn FDI vừa phải gồng mình chống chọi với làn sóng ô nhiễm và các máy móc, công nghệ lạc hậu mà “cơn lốc” này cuốn vào. Nhưng cũng rất buồn và lo ngại là khu vực càng nhiều FDI thì càng mau trở thành điểm nóng môi trường. “Cái sàng” về quản lý công nghệ nếu không mau được thắt chặt thì những thành tích thu hút FDI ấy không khác gì gánh nặng môi trường về sau…
“Tiêu chuẩn thấp” thu hút đầu tư FDI?
Đã bao giờ người dân thành thị tự hỏi: “Những chiếc xe máy cũ kỹ đã quá hạn sử dụng, bỗng dưng biến đâu mất”. Ngoài việc phải vào các lò mổ xe thì mảnh đất khác mà chúng vẫn tha hồ tung tăng đó là những tỉnh, thành vùng sâu, vùng xa, nơi người ta không màng tới luồng khói đen kịt và các âm thanh chát chúa mỗi khi chúng di chuyển.
Hình ảnh này tương tự như những công nghệ, thiết bị máy móc ọc ạch, lạc hậu và hết đất sống ở nhiều nơi trên thế giới đang theo các làn sóng FDI vào Việt Nam - một thị trường được coi là dễ dãi và thấp chuẩn.
Chẳng phải đáng lo ngại lắm sao, khi trong một phát biểu tại hội thảo kinh tế Việt Nam trong trung hạn gắn với vấn đề môi trường cuối năm 2016, GS. Nguyễn Mại - Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp đầu tư nước ngoài từng kiên quyết: “Chừng nào tôi còn được phát biểu, chừng đó tôi kịch liệt phản đối các dự án sắt thép. Chúng ta phải thay đổi tư duy phát triển… Quan trọng nhất hiện nay là làm thế nào vẫn tăng trưởng nhưng bảo vệ được môi trường. Tôi phản đối tiếp tục xây dựng các dự án thép, xi măng, lọc dầu và hóa chất...”.
Công nghệ lạc hậu gây tốn kém, lãng phí và đặc biệt là phá hủy môi trường.
Đi sâu vào tìm hiểu, PGS.TS. Đinh Đức Trường - Phó chủ nhiệm khoa Kinh tế môi trường (Đại học Kinh tế quốc dân) cảnh báo: “Hiện nay, Việt Nam chưa thành nước công nghiệp nhưng vấn đề ô nhiễm môi trường đã rất nghiêm trọng. Mỗi năm Việt Nam thiệt hại do ô nhiễm môi trường tương đương với 5% GDP. Còn con số này của Trung Quốc, một đất nước đang phải trả giá đắt về các vấn đề môi trường là 10%”.
Đáng chú ý, nghiên cứu của PGS. Đinh Đức Trường về 80 doanh nghiệp (DN) có vốn đầu tư nước ngoài cho thấy, phần lớn các DN FDI đầu tư vào Việt Nam đều coi việc quản lý, giám sát môi trường lỏng lẻo cũng như các tiêu chuẩn môi trường thấp là một trong các yếu tố để quyết định đầu tư.
Khi đánh giá tình hình môi trường Việt Nam sau sự cố Formosa, báo cáo của Bộ Tài nguyên và Môi trường cũng nhìn nhận tương tự. DN đầu tư nước ngoài có chiều hướng dịch chuyển dòng vốn vào các ngành tiêu tốn năng lượng và tài nguyên, nhân lực, không thân thiện với môi trường như luyện kim, sửa chữa tàu biển, dệt may, da giày, khai thác và tận thu khoáng sản không gắn với chế biến sâu, sản xuất bột giấy, sản xuất hóa chất, chế biến nông sản thực phẩm… Bao nhiêu năm qua, Việt Nam có xu hướng nới lỏng các tiêu chuẩn bảo vệ môi trường nhằm cạnh tranh với các nước khác trong quá trình thu hút nguồn vốn FDI. Chính vì vậy, FDI đã gây nên những tác hại rất lớn đối với môi trường.
Trách người, trách ta
Không thể trách các nhà đầu tư nước ngoài lợi dụng những hạn chế của Việt Nam về các quy chuẩn kỹ thuật để tuồn những công nghệ lạc hậu, thâm dụng tài nguyên, thâm dụng năng lượng và lao động nhằm tối đa hoá lợi nhuận bởi bản chất của đầu tư là tìm kiếm lợi nhuận.
Giá rẻ là lý do đầu tiên mà các DN đưa ra để biện bạch cho quyết định đầu tư này. Cùng một loại thiết bị như nhau nhưng dây chuyền của Trung Quốc có giá chỉ bằng 1/3 so với của Nhật Bản hay châu Âu. Thêm nữa, các địa phương khi phê duyệt dự án đầu tư, kể cả DN trong nước và nước ngoài, thường không tham khảo ý kiến của các nhà khoa học, Sở Khoa học - Công nghệ, cho nên không đánh giá được trình độ công nghệ của dự án hay dây chuyền thiết bị được nhập khẩu. Chỉ đến khi những dây chuyền thiết bị này hoạt động gây ô nhiễm môi trường, không hiệu quả, lúc ấy người ta mới nhớ đến các nhà khoa học.
Trong buổi lấy ý kiến đại biểu về dự án Luật Chuyển giao công nghệ (sửa đổi) tại phiên họp sáng 16/3/2017 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, có 2 ý kiến đáng chú ý.
Để ngăn chặn nguy cơ Việt Nam trở thành bãi rác, ông Ngô Đức Mạnh - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Đối ngoại của Quốc hội đề nghị quy định chặt chẽ việc chuyển giao công nghệ gắn với đảm bảo môi trường. Đồng thời, bổ sung quy định về trách nhiệm của hội đồng thẩm định trong việc chuyển giao công nghệ. Theo đó, nếu công nghệ được chấp thuận nhưng sau này phát hiện sự lạc hậu, gây ô nhiễm môi trường thì hội đồng thẩm định phải chịu trách nhiệm. Đồng thời, ông cũng chỉ ra là công nghệ vào Việt Nam không chỉ bằng con đường đầu tư mà còn qua vay vốn ODA, ưu đãi tín dụng. Vì khi vay vốn chúng ta thường bị ràng buộc phải sử dụng công nghệ của quốc gia cho vay. Do đó, cần giám sát chặt công nghệ không chỉ đối với các dự án đầu tư nước ngoài mà còn từ nguồn vốn ODA và các hợp đồng tín dụng khác.
Đại biểu Nguyễn Quốc Bình (Hà Nội) lại nhấn mạnh rằng, các quy định trong dự thảo luật về vấn đề trên vẫn chưa đủ mạnh, thiếu bộ tiêu chuẩn đánh giá công nghệ, thiếu bộ tiêu chuẩn về năng lực của tổ chức đánh giá thẩm định công nghệ và còn thiếu cơ chế kiểm tra chéo để đảm bảo không có khe hở cho những đối tượng vì hám lợi vẫn cố tình lách luật. Do vậy, ông Bình đề nghị bổ sung bộ tiêu chuẩn về công nghệ làm cơ sở cho việc đánh giá, thẩm định và đảm bảo cho việc chuyển giao công nghệ một cách lâu dài, không bị lỗi thời.
Theo khuyến cáo của các chuyên gia môi trường, khi hội nhập kinh tế ngày càng được đẩy mạnh thì rác công nghệ cũng tăng theo tỷ lệ tương ứng. Mỗi năm trên thế giới có khoảng 50 triệu tấn rác loại này và hầu hết đều đổ về những vùng trũng là các nước nghèo. Hy vọng rằng, với những giải pháp quyết liệt và kín kẽ, khi Luật Chuyển giao công nghệ sửa đổi chính thức thực thi sẽ có những đột phá quan trọng nhằm ngăn chặn tối đa việc biến Việt Nam thành “bãi rác công nghệ”.