Gần đây có một số trường hợp dùng lidocain gây tê ở tuyến dưới xảy ra tai biến, có trường hợp nghiêm trọng. Cần lưu ý đến điều này cả trên cơ chế tác dụng của thuốc và thực hành.
Tác dụng phụ của lidocain
Khi gây tê, lidocain phong bế dẫn truyền ở sợi trục thần kinh ở hệ thần kinh ngoại vi, ảnh hưởng đến chức năng của tất cả các cơ quan mà sự dẫn truyền xung động đi tới (thần kinh trung ương, các hạch tự động, khớp thần kinh - cơ, các dạng cơ...), gây nguy hiểm cho các cơ quan này (nhức đầu, hạ huyết áp, khó thở, loạn nhịp tim, block tim, trụy tim mạch, ngủ lịm). Tác dụng phụ này lệ thuộc vào liều dùng.
Khi điều trị rối loạn nhịp tim nếu dùng đúng liều, lidocain khá an toàn so với các thuốc khác (như procainamid). Nhưng nếu tiêm tĩnh mạch nhanh, nó có thể gây hội chứng yếu nút xoang, tăng mức block nhĩ - thất có từ trước, đôi khi tăng tần số thất (trên người bệnh có rung nhĩ). Tai biến này mất đi sau khi ngừng thuốc; sau khi dùng kéo dài hay khi dùng tiêm tĩnh mạch liều cao (>150mg) nó có thể gây ra các nhiễm độc: chóng mặt, dị cảm (vùng quanh miệng) buồn nôn, nôn, rối loạn thị giác vật vã, lẫn lộn, rối loạn hô hấp, co giật, giảm sức co bóp cơ tim, nhịp tim chậm, giãn mạch ngoại vi, hạ huyết áp, trụy mạch (thường xảy ra ở người già có suy gan, suy thận, suy tim).
Trong cả hai trường hợp dùng với liều điều trị thông thường, lidocain ít ảnh hưởng đến giao cảm, nhưng nếu liều cao, nó ức chế giao cảm, dẫn tới ức chế sự co bóp của cơ tim, giảm nhịp tim, giảm sức cản ngoại vi, hạ huyết áp, nặng hơn là trụy mạch.Với người mẫn cảm, có thể gây dị ứng viêm da, co thắt phế quản, nặng hơn shock phản vệ (dẫn tới tử vong).
Cũng do các tác dụng phụ này, không được dùng lidocain cho những người có: hội chứng Adams - stockes, block nhĩ - thất, rối loạn xoang - nhĩ (ở tất cả các mức độ), suy cơ tim nặng, block thất (khi chưa đặt thiết bị tạo nhịp), rối loạn chuyển hóa porphyrin.
Tai biến xảy ra khi gây tê và dự phòng
Đường dùng, liều lượng dùng gây tê khác với dùng điều trị loạn nhịp. Tuy nhiên, trong gây tê, lidocain vẫn gây ra các tác dụng phụ trên tim mạch, đặc biệt là khi gây tê sâu và rộng. Vì vậy, trước khi gây tê phải chuẩn bị sẵn các phương tiện cấp cứu nhằm phòng các phản ứng phụ liên quan đến thần kinh, hô hấp, tim mạch. Dùng phối hợp với chất co mạch epinephrin (dung dịch 0,0001%) sẽ kéo dài thời gian gây tê. Nhưng tránh phối hợp này khi gây tê gần ngón tay hay quy đầu vì có thể gây hoại tử. Không được tiêm vào mạch. Khi tiêm để gây tê, phải kiểm tra để phòng tiêm lạc vào mạch. Nếu tiêm thuốc lạc vào mạch, dễ gây ra các tác dụng phụ trên tim mạch. Khi tiêm vào mạch, dưới nhện vùng đầu, cổ, hậu nhãn cầu, quanh chân răng... dễ gây nguy cơ ngừng hô hấp. Khi dùng lidocain phong bế ngoài màng cứng, vùng dưới nhện dễ gây nguy cơ hạ huyết áp, chậm nhịp tim. Cần có sẵn dịch truyền, thuốc vận mạch, ôxy cấp cứu kịp thời.
Phong bế ở giao cảm, lidocain có thể gây tụt huyết áp mạnh, chậm nhịp tim. Lidocain làm giảm đau trong sản khoa, ít tác dụng phụ. Tuy nhiên, khi phong bế cạnh cổ tử cung có thể gây chậm nhịp tim thai, liều cao có thể gây chết thai.
Lidocain có phản ứng với kim loại, gây kích ứng nặng chỗ tiêm, tránh để tiếp xúc lâu với kim loại (kể cả kim loại ở ống tiêm).
Phải giảm liều với người cao tuổi, người có sức khỏe yếu, người bị bệnh cấp tính, người có tình trạng sinh lý và thần kinh bất thường. Thận trọng với người tăng thân nhiệt ác tính di truyền.
Liều quy định không được vượt quá 3mg/kg và phụ thuộc vào phương thức gây tê. Liều gây độc lệ thuộc vào từng người, phụ thuộc vào chỉ đinh và thủ thuật tiến hành gây tê. Khi dùng gây tê, nếu tiêm nhầm vào khoang dưới nhện và nếu nồng độ trong huyết tương cao thì sẽ bị nhiễm độc do quá liều (bồn chồn lo lắng, nhìn mờ, run, ngủ gà, co giật mất ý thức, có thể ngừng thở, hạ huyết áp, ngừng tim). Lúc này việc xử lý hết sức phức tạp. Đây là những cách cấp cứu mà chỉ ở tuyến cao mới làm được.
Việc gây tê bằng lidocain có phạm vi kỹ thuật khá rộng: tiêm ngấm dưới da gây tê cho phẫu thuật nhỏ (dung dịch 0,25%-0,5%, 2-5ml), cho phẫu thuật lớn (dung dịch 0,5%, 100ml); gây tê ngoài màng cứng (dung dịch 0,5-2%, 20-30ml). Danh mục thuốc dùng trong khám chữa bệnh (Bộ Y tế) cho phép dùng lidocain loại ống tiêm 1-2-5ml dung dịch 1-2% tại các bệnh viện tuyến 1-2-3-4 và các phòng khám đa khoa, các đơn vị y tế có bác sĩ nhưng theo hướng dẫn dùng danh mục này thì khi dùng các kỹ thuật chuyên khoa (như trường hợp gây tê này) thì phải theo đúng hướng dẫn phân cấp quản lý và thực hành kỹ thuật. Những cơ sở không đủ các điều kiện (trình độ, nhân lực, phương tiện) nếu dùng sẽ dễ bị tai biến, khi tai biến xảy ra không thể cấp cứu được. Để tránh các tai biến của lidocain trong gây tê phải:
- Biết rõ tai biến shock phản vệ, tai biến tim mạch khác do lidocain gây ra để chủ động dự phòng.
- Tuân thủ sự phân cấp quản lý và thực hành kỹ thuật chuyên khoa.
- Nếu cơ sở không đòi hỏi làm gây tê nhằm thực hiện các phẫu thuật lớn và khó, thì nên chọn dùng các thuốc gây tê tại chỗ (đáp ứng được mục đích, góp phần hạn chế tai biến).
DS. Bùi Văn Uy