Kỳ 4: Khí khái một nhân cách
Lưu Thủy
 Bà Quách Thị Tỳ (vợ ông Lê Thoa). |
Có lẽ tuổi trẻ, cái thời trẻ trung nhứt, nhiệt tình nhứt của Lê Thoa đã gắn với cuộc kháng chiến chín năm tại đất miền Đông đầy gian lao và anh dũng này chăng?
Không phải vô cớ mà sau ngày tập kết ra Bắc, sanh con, ông hay gắn chữ "Nam" vô cho hai con gái: Hoài Nam và Phương Nam...
Cuộc trường kỳ kháng chiến chống Pháp kéo dài 9 năm đã kết thúc bằng chiến thắng Điện Biên chấn động địa cầu và Hiệp định Giơ-ne-vơ được ký kết tạm chia đất nước qua lằn ranh sông Bến Hải nằm trên vĩ tuyến 17. "Bộ đội Lê Thoa" cùng các đơn vị chiến đấu khác được lệnh tập kết ra Bắc. Lòng các anh ngổn ngang bao tâm trạng khi phải lưu luyến xa mảnh đất đã từng sống, chiến đấu với tất cả tuổi thanh xuân rạng ngời nhất của mình; phải xa những người dân suốt 9 năm gắn bó keo sơn, đồng cam cộng khổ với bộ đội; và nhớ thương những đồng đội đã vĩnh viễn nằm xuống...
Giữa những lưu luyến nhớ thương, Lê Thoa nhận thấy đất nước cần những người khác không chỉ cầm súng biết chừng nào. Ngay từ những ngày Nam Bộ mới bước vào cuộc kháng chiến, ông đã có niềm tin tất thắng và nghĩ sau khi hết giặc phải lo cuộc chiến khác quan trọng hơn là xây dựng đất nước. Quan niệm thế nên trong chiến trận, Lê Thoa tiết kiệm từng giọt máu chiến sĩ, và trước mỗi trận đánh ông đều đòi điều nghiên phải rõ, chắc thắng như bây giờ trong kế hoạch ta vẫn hay nói "tính khả thi".
Lê Thoa xuất ngũ với tài sản "chăn 54, màn 54, áo bông 54, áo mưa 56, ba lô 56, áo trấn thủ f6" cùng phụ cấp 58.440đ. Hành trang người chiến sĩ chỉ có thế nhưng hành trang lớn hơn trong ông là sự chói lọi chiến công, là khát vọng xây dựng đất nước mà ngay từ ngày đầu kháng chiến ông từng ấp ủ. Và người lính vừa bước ra khỏi cuộc chiến tranh như ông rời tay súng lại bắt tay vào công việc rất mới lạ. Nhiệt huyết và tài năng của Lê Thoa lại sáng chói trên mặt trận mới. Ông chuyển ngành sang Bộ Ngoại thương, được tin tưởng giao ngay làm Trưởng phòng Kế hoạch kiêm Trưởng phòng Nghiệp vụ Tổng công ty Xuất nhập máy và kỹ thuật. Công việc chủ yếu của ông là nhập máy móc. Ngay từ ngày miền Bắc mới giải phóng, cánh dân buôn lớn đã lân la tìm đến ông tìm thông tin tàu nào, hàng gì cập cảng Hải Phòng. Thời buổi khó khăn ngày ấy, tham là có một vài căn nhà ngay nhưng đấy là bí mật Nhà nước. Lê Thoa từ chối mọi sự cám dỗ. Ngày ấy cũng có quà biếu. Đi lấy máy ở nước ngoài về, ông được "đối tác" tặng cho 2 cái đồng hồ một kiểu nam, một kiểu nữ và một cái xe máy điện. Ông không nhận vì nó lớn quá. Không nhận nhưng quả là trong lòng... cũng tiếc! Ông bảo: "Giá họ tặng cái gì tương đương để chia đều được cho anh chị em bớt khổ nhỉ!". Nửa nước còn chiến tranh, miền Bắc đang kiến thiết, dân còn khổ và chuyện ai được ra nước ngoài công tác là một điều may mắn. Nhưng tính cách "anh Hai Nam Bộ" trong ông thẳng tưng. Kỳ sang Bắc Kinh đàm phán với phía Nhật Bản mua hàng cấm vận, ông có thể tiết kiệm tiền công tác phí mua gì đó cho vợ con nhưng quà đem về chỉ là cây thuốc "Đại tiền môn" chia cho anh em. Ông bảo: “Nhà nước tính công tác phí kỹ lắm, nước nghèo không có tính thừa. Nhịn ăn ốm lăn ra làm sao làm việc". Hỏi sao không tích cóp dành dụm lo cho con, ông bảo "Cho người thì còn, cho con thì mất".
Cuộc đời Lê Thoa là cả một sợi dây xuyên suốt đầy thống nhất trong một nhân cách. Ông không thích giả dối. Ông không thích sống dựa bằng vinh quang trong quá khứ. Dù được Nhà nước tín nhiệm giao đi nước ngoài đàm phán mua hàng cấm vận đến cả nửa năm song cảm thấy bản thân khó cống hiến hết mình cũng khiến ông có nhiều trăn trở. Những vết thương cũ tái phát mỗi khi nóng lạnh thất thường khiến ông đầu nhức, trí nhớ kém, đầu ngón tay và chân tê buốt. Viên đạn còn nằm trong phổi mỗi khi trái gió trở trời là lên cơn hành hạ ông. Không lẽ những lúc như thế, việc để cho ai. Thế là sự cả nghĩ, danh dự người lính, chất khí khái tự trọng trong ông khiến ông xin ra khỏi biên chế. Ra để mình làm công việc gì đó khỏi ảnh hưởng kế hoạch việc Nhà nước, để cơ quan khỏi lo nghĩ về ông. Đánh giặc không có ngán sống chết nhưng với công việc thời bình có thể không xong do vết thương hành hạ thì cũng phiền... Nghe tin ông "xin ra", ông Lê Duy Văn lúc ấy là Chánh văn phòng Ban tổ chức TW nhiều lần đến nhà ông, ngồi cả ngày tâm sự, động viên nhưng ông đã định rồi, khó mà thay đổi. Bác sĩ Trần Duy Hưng, Chủ tịch UBHC thành phố Hà Nội thân với ông, muốn ông về công tác trong thành phố, ông cũng cảm ơn và từ chối. Dịp đến thăm ông lần ấy, bác sĩ Trần Duy Hưng thấy ông có cái chăn quá mỏng khi về có tặng ông cái chăn mới. Tình người sao mà ấm hơn bất cứ chăn đệm nào!
Ra khỏi biên chế ngày ấy là một chuyện rất lạ. Trong biên chế là "người Nhà nước", ngoài biên chế là "nhân dân". Ai đã từng sống thời ấy mới hay tem phiếu quan trọng đến thế nào. Cỡ trưởng phòng trở lên lại còn có thêm "sổ Nhà thờ, Tôn Đản" nghĩa là được mua thêm hàng cung cấp, lại không phải xếp hàng dài như ở bên ngoài. Xin vào biên chế đâu dễ. Ông biết, nhưng cái quyết định đầy khó khăn ấy có lẽ là duy nhất thời bấy giờ vẫn xảy ra. Đơn giản, ông không muốn phiền hà và được sống là chính mình, cống hiến cho xã hội bằng chính năng lực thật của mình. Lúc khỏe thì làm, lúc ốm đau thì nghỉ không ảnh hưởng đến guồng máy chung của tập thể. Ông "ra ngoài" mở Hợp tác xã cơ khí - hóa chất và lạ quá, công việc lại..." phát đạt". HTX của ông giúp thêm bao người có việc làm và thu nhập ổn định.
Để có được như thế, một trong những "Hùm xám miền Đông", vị chỉ huy đơn vị "Bộ đội Lê Thoa" năm xưa cũng không ít bươn chải. Ông lên tận Chiêm Hóa (Tuyên Quang) làm nứa. Thấy trong kho Nhà nước chất cưa nước ngoài viện trợ không sử dụng được vì quá dài, ông xin gia công lại làm thành nhiều cưa ngắn. Hà Nội bấy giờ không ít người biết đến ông Chủ nhiệm HTX Lê Thoa rất có tiếng khi sản xuất vỏ, lưỡi gà, nắp bút máy gia công cho Nhà máy Văn phòng phẩm Hồng Hà nổi tiếng bấy giờ. Ông là người lính lúc trận mạc thì xông pha tuyến đầu, khi hòa bình vẫn giữ nguyên chất lính xông vào những chuyện ít ai làm, tất cả vì cuộc sống tốt đẹp hơn.
Những ngày vợ con đi sơ tán ở Hà Bắc, Hà Tây, ông trụ lại trong ngôi nhà trong ngõ 26 phố Hàm Long và đấy như là câu lạc bộ của những người lính cũ. Anh em khó khăn, ông dốc túi đến tờ hào, đồng xu cuối cùng. Tính hổ lửa như Trương Phi nhưng sau cái khí khái ngang tàng ấy là sự đằm thắm thấm đẫm tình người. Cô út Hương (vợ nhà thơ, bác sĩ Trần Sĩ Tuấn) của ông vẫn nhớ đến chiếc áo hoa ngày nào ba mua cho, thích quá soi đèn làm cháy một lỗ thủng vẫn mặc đến trường trong niềm vui của bạn, của mình. Chị tâm sự: "Tháng 7/1975, gia đình tôi về Nam sống ở nhà bà ngoại sau đó chuyển về căn nhà 141/10 Lý Tự Trọng. Gọi là nhà nhưng vẫn không tránh khỏi mưa dột bởi chị họ ba tôi thuê từ trước giải phóng của Công ty David xuống cấp nghiêm trọng. Nhiều cơ hội thay đổi nhà cao cửa rộng dễ dàng ngày ấy nhưng ba tôi đều từ chối. Cô ruột không có con cho nhà ở đường Lê Đại Hành, chị họ kêu đến ở Huỳnh Thúc Kháng hoặc về Ngã ba Long Thành với 3 mẫu đất vườn, rồi tỉnh Biên Hòa tính xây cho nhà tình nghĩa... Nhưng ba tôi không thích phiền người khác và cứ ở trong căn nhà thuê cũ kỹ ấy đến hết đời. Tuy vậy, ông sẵn lòng giúp người khác và hàng ngày vẫn bớt chi tiêu cá nhân đóng góp cho xổ số kiến thiết hy vọng trúng số để sửa nhà và giúp người nghèo".
Lê Thoa là thế, giản dị, không thích phiền toái đến người khác nhưng trong ông là sự cháy bỏng những trăn trở của cuộc sống. Là "phó thường dân" từ năm 1957 nhưng trái tim ông vẫn mãi một tình yêu Đảng. Hồi Liên Xô sụp đổ, nước mắt người lính năm xưa ngấn đọng trên khóe mắt tuổi già. Ông hợp tính con rể út và anh cùng bạn bè của ông như nhà văn Phạm Tường Hạnh, Hồ Thiện Ngôn... vẫn đến chia sẻ để rồi giữa cơn bão thế cuộc bấy giờ, ông vẫn tin đất nước mình sẽ ổn định, nhất định sẽ ổn định...
Là ai, với Lê Thoa đâu có quan trọng mà làm được gì có ích cho cuộc sống mới là cái đích của đời ông, suốt đời ông. Nhân cách, sự thẳng thắn khí khái của ông không hề biết giấu giếm che đậy. Ông tự hào về mình trong một bức thư gửi bạn: "Cuộc đời cách mạng quá ngắn ngủi, tuy vậy tôi rất tự hào: trong quân ngũ đã vang bóng một thời, sang Ngoại thương đã như ngôi sao sáng chói và từ ngày về làm dân chưa hề có sai phạm. Bạn bè hôm nay vẫn rất kính nể".
 Niềm vui đời thường. Ảnh: Tư liệu gia đình. |
Đó là một sự thật và cái làm nên sự kính nể ấy ngoài chiến công xưa phải chăng còn là sự chân thành, thẳng thắn trong ông. Thật Lê Thoa, rất Lê Thoa nếu ai đọc được những dòng chữ kiểm điểm của ông trước tổ chức để nhận huân chương như thế này: "không có sai lầm nghiêm trọng. Đôi khi có tư tưởng mà thôi nhưng không thể hiện ra hành động do tích cực đấu tranh bản thân". Chao ôi, cái thời người ta ít để ý đến hành động, chỉ quan tâm nhất đến "vấn đề tư tưởng" trong đầu nhau thì sự chân thành của ông đáng quý biết chừng nào. Phải thật lắm, bản lĩnh lắm, tự tin lắm mới có thể nói ra những điều như thế. Bởi, ông cũng là một con người, cũng trăn trở suy tư và cái làm nên Lê Thoa phải chăng là ông biết vượt ra khỏi chính mình trong điều gọi là "tích cực đấu tranh bản thân"...