Năm 18 tuổi, tôi đã thôi học. Tôi đi tìm việc nhưng không tìm được việc gì nên rất thích thú viết bài đăng báo, viết về những cổ tích trong vùng, như chuyện bà Bầu, chuyện Đức Thánh ở Bái Ân… Tôi viết đem đăng báo Nước Non của Trần Trung Viên đều được đăng cả.
Năm ấy, tôi phải làm phu đi đắp đê ngoài sông Cái. Ngày ngày lên Sù, Gạ làm việc, canh đê, đắp đê hàng tháng. Nhưng với cảnh ấy, tôi lại viết được một cái truyện ngắn như phóng sự tên là Nước lên, ký là Tô Hoài (tức sông Tô ở phủ Hoài Đức). Tôi đem cái truyện ngắn ấy gửi tuần báo Hà Nội tân văn của ông Vũ Ngọc Phan phố Hàng Buồm.
Tôi đến tòa báo Hà Nội tân văn thường gặp ông Nguyễn Công Hoan, hai ông là bạn thân của nhau, còn tôi là học trò. Những khi các ông ra phố và nhiều khi tôi được cùng hai ông về chơi ở trang trại dưới Thái Hà ấp, nhà ông Vũ Ngọc Phan.
Các ông còn là bạn của ông Vũ Đình Long trên phố Hàng Bông - một nhà giáo, kịch sĩ, rồi còn là chủ nhà xuất bản to nhất Đông Dương (NXB Tân Dân). Nhà xuất bản này có nhà in lớn với những xuất bản phẩm danh tiếng: tạp chí Ích Hữu, tuần báo Tiểu thuyết thứ bảy, đang chuẩn bị ra thường kì một loại sách cho thiếu nhi lấy tên là Truyền bá.
Ông Nguyễn Công Hoan bảo tôi:
- Anh viết cũng hóm đấy! Để tôi bảo ông Vũ Đình Long mời anh viết cho Truyền bá. Bấy giờ, ở Hà Nội đã có những loại sách viết cho thiếu nhi như Hoa Xuân, Hoa Mai của nhà in Cộng Lực, và cả ở Tự Lực văn đoàn, ông Khái Hưng cũng viết truyện cổ tích cho thiếu nhi.
Tôi hay ngồi tha thẩn đầu làng bên cửa sông Tô Lịch, trông ra dòng nước quanh co. Trên bãi cỏ, có mấy đám trẻ đang múc nước đúc dế. Trước đó, hằng ngày những lúc thong thả tôi vẫn ra bãi sông chơi đúc dế. Những con dế mèn được đúc bỏ vào rọ, đem ra chơi cho dế vật nhau.
 |
Tôi đã đúc dế, chơi dế từ năm lên mười bên cây gạo có hoa đỏ ối từ bao năm nay. Tôi chợt nghĩ: Hay là ta viết truyện con dế mèn. Con dế mèn ta đúc, ta chơi, cho chọi dế từ bao năm nay. Nghĩ thế, rồi mấy hôm liền tôi viết truyện Con dế mèn.
Hơn một tháng sau, có một người mặc áo đen, đội nón, kéo cái xe tay đến Nghĩa Đô, vào nhà tôi. Đó là người làm công ở nhà in Tân Dân của ông Vũ Đình Long. Anh ta đưa cho tôi cái thư của ông Long mời tôi về nhà in. Tôi được ngồi cái xe tay do anh làm công kéo, thật là chu đáo, “nhất cử lưỡng tiện”, một người vừa đưa thư vừa kéo xe.
Ông Long ra đón, mời vào nhà. Tôi vừa ngồi xuống ghế, ông đã đưa cuốn sách cho tôi còn thơm mùi mực in. Bìa in tên sách Con dế mèn thật to!
Ông Long bảo: “Sách của anh mới in xong mà bán hết ngay. Hôm nay tôi gửi anh nhuận bút và mời anh viết tiếp cho tôi loại sách này (Truyền bá)”.
Tôi được nhuận bút mười đồng. Bấy giờ, giá ba đồng một tạ gạo, mười đồng may được bộ quần áo Tây. Ông Long nói: “Mong anh viết ngay cho!”.
Hôm ấy, cả nhà tôi - bà ngoại, u tôi và các bà dì đã ăn một bữa cỗ thịt gà mua ở chợ Bưởi.
Tôi làm sao viết được ngay bây giờ như Con dế mèn, viết thế nào?
Tôi lại ra ngồi trên hòn đá ngoài sông Tô Lịch, có lúc lại loay hoay đúc dế mèn bãi sông… Nhưng bỗng có những điều gần gũi mà cũng khác xa với những điều mọi khi tôi nghĩ. Những điều ấy đang theo nhau ập đến…
Bấy giờ, phong trào Mặt trận bình dân rầm rộ khắp nơi. Đâu đâu cũng thành lập các hội ái hữu thợ thuyền. Quê tôi cũng có Hội Ái hữu thợ dệt và tôi biết chữ nên được làm Thư ký Hội. Tôi đi họp các nơi.
Trong làng Cổ Nhuế có anh Thư ký Hội ái hữu thợ may là Văn Tiến Dũng. Chúng tôi gặp nhau, tụ họp ở Nghĩa Đô và Cổ Nhuế, đọc báo, hát vang “Tiến lên thế giới đại đồng, tiến lên quân hồng!”
Và rầm rộ nhất là hôm có mít tinh nhân ngày mùng một tháng năm (1/5) ở Đấu Xảo. Cả bọn tôi được dán khẩu hiệu, hô khẩu hiệu, hàng trăm người thất nghiệp cũng như tôi.
Tháng năm ấy thật hào hứng, với tôi còn cộng cả niềm vui có cuốn sách mới được in trong tay, nhưng không khỏi xen một điều lo nghĩ: sẽ viết tiếp thế nào?
Ở nhà, tôi có hai cuốn đang đọc ngấu nghiến: Âu Tây tư tưởng của Nguyễn Văn Vĩnh dịch, rồi Quy-li-ve du ký. Tôi được tiếp xúc với những cuốn như Tê-lê-mác phiêu lưu ký, Tây du ký, Con chim xanh bằng tiếng Pháp thì vừa đọc vừa tra tự điển do bấy giờ đã học xong lớp nhất. Sách do nhiều nguồn (các hào lý, các ông hộ lại trong làng cho mượn, cả những sách cũ mua cân về để xeo lại làm giấy mới). Những câu chuyện ấy cứ phấp phới trong những ngày hội ái hữu thợ dệt, thợ may…những mơ màng nhân loại, thế giới đại đồng trong óc tôi…
Thế là tôi đi vào con đường ấy, bắt đầu từ con dế mèn của tôi, con dế mèn biết phiêu lưu, con dế mèn biết kết nghĩa muôn loài. Con dế mèn, dế trũi của tôi cùng tham gia thế giới đại đồng… Thế là tôi viết Dế mèn phiêu lưu ký. Tôi huy động những con vật quen thuộc với tôi: con xiến tóc, con chim chả, con châu chấu voi… cùng dòng sông Tô Lịch cuốn chúng tôi đi…
Tôi viết xong Dế mèn phiêu lưu ký và trao cho ông Vũ Đình Long.
Chỉ một tháng sau, tôi lại được mời lên nhà in Tân Dân. Ông Vũ Đình Long chúc mừng tôi: “Dế mèn phiêu lưu ký của ông bán được hàng nghìn bản rồi, đang in tiếp, mời ông cứ viết tiếp cho!”.
Tôi được nhà xuất bản trả 100 đồng bạc Đông Dương nhuận bút.
Tôi về làng, đứng tựa lưng vào tường đình. Dưới tán cây gạo kia, dòng sông Tô Lịch vẫn phẳng lặng trôi, những “nhân vật” của tôi vẫn như đang hoạt động, thực hiện thế giới đại đồng trong ước mơ lãng mạn của tôi…
Tự dưng, tôi ao ước được đi miền Nam. Đi miền Nam! Đi miền Nam! Những lớp thợ dệt trong làng đã đi miền Nam cả rồi. Họ đi làm thợ dệt lụa ở các thành phố, nhiều người đi làm phu cao su ở Tây Ninh. Đi bằng tàu thủy ở Hải Phòng. Tàu biển đưa hàng trăm người xuống cảng vào Dầu Tiếng hay đi Campốt sẽ gặp các anh thợ dệt đã đến đấy từ trước, đang thành lập các nghiệp đoàn...
Nhà xuất bản Tân Dân đã báo với tôi là ông Vũ Đình Long sẽ giúp tôi đi miền Nam, khi tôi viết Truyền bá và truyện ngắn cho Tiểu thuyết thứ bảy, ông Vũ Đình Long sẽ gửi nhuận bút vào cho tôi.
Khi ra đi, tôi vẫn nhớ một câu của Dế mèn bảo Dế Trũi “Lại sắp có cuộc ra đi!”. Giờ đương là mùa thu hoa cúc nở vàng lưng giậu, lối mòn đầy lá đỏ rơi.
Nhà văn TÔ HOÀI