Trước đây, tôi hơi có thành kiến với Mishima (Mi-si-ma), nhà văn Nhật hiện đại nổi tiếng nhất ở phương Tây. Có lẽ do ông tự sát một cách hơi “huênh hoang” thậm chí “thiếu thẩm mĩ”, một vụ tự sát đề cao chủ nghĩa quân phiệt và sô-vanh. Ông cầm đầu một nhóm thanh niên vũ trang chiếm đóng Tổng hành dinh của lực lượng tự vệ, kêu gọi xét lại hiến pháp để trả lại cho Nhật hoàng hào quang nguồn gốc thần minh của nghìn xưa và thức tỉnh tinh thần thượng võ chìm đắm trong chủ nghĩa hòa bình từ sau Thế chiến II. Thất bại, ông mổ bụng theo đúng nghi lễ “võ sĩ”.
Về sau, tìm hiểu thêm Mishama, tôi thấy vấn đề phức tạp hơn tôi tưởng. Sự kết liễu cuộc sống của ông không logic với bản chất sống của một nghệ sĩ duy mỹ, suốt đời say mê tìm cái đẹp. Tuy có những lúc ông có thái độ “dấn thân” chính trị, từng tham gia chút ít Đảng cộng sản, rồi trở nên khuynh hữu với ý thức quý tộc, cơ bản ông vẫn là “phi chính trị”. Ông đề cao những người yêu nước cực đoan, trên quan điểm chính trị. Ông tôn sùng Nhật hoàng vì đó là một biểu tượng văn hóa cổ truyền.
Tâm hồn Mishima rất phức tạp và đầy nghịch lý. Bà nội ông, dòng dõi đẳng cấp võ sĩ đã giáo dục ông thời thơ ấu một cách độc đoán. Bà gửi cậu bé vào trường trung học quý tộc. Cậu ốm yếu không đủ sức khỏe nhập ngũ. Nhưng đến khi được chấp nhận thì chiến tranh đã hết. Cậu rất nhạy cảm và có năng khiếu văn học; năm 16 tuổi, tác phẩm đầu tay của cậu đã được in. Tuy học luật và có thời gian ngắn làm công chức, Mashima về sau sống bằng ngòi bút. Ông hiểu biết uyên bác về văn hóa phương Đông và phương Tây, đặc biệt cổ Hy Lạp. Sáng tác của ông phản ánh cuộc xung đột giữa ảnh hưởng phương Tây và các giá trị truyền thống. Với Kawabata, dĩ vãng là truyền thống nghệ thuật cổ, là sắc thái nữ tính của văn hóa dân tộc (thời Hêin). Còn Mishima lại tìm hứng trong truyền thống chiến trinh nam tính, tinh thần thượng võ. Kiệt tác của ông gồm: Tâm sự một cái mặt nạ, 1949, câu chuyện cảm động và mang tính thẩm mĩ về sự thức tỉnh tình dục ở một thanh niên; Đền lầu vàng, 1956, tiểu thuyết viết về một đạo sĩ trẻ hoang mang không giải quyết được mâu thuẫn cuộc đời và nghệ thuật, đốt ngôi đền tượng trưng cho cái tuyệt mĩ; bộ tiểu thuyết 4 tập Bể phồn thực, 1971 -1974. Có nhà nghiên cứu cho là toàn bộ những sáng tác của Mishama thể hiện sự phân đôi, không thống nhất giữa tâm hồn và thể xác, gốc của mọi tai họa của nền văn minh hiện đại. Phản ứng với bản chất mình, Mishima đề cao thân thể, chống lại khuynh hướng duy trí.
Mishima đã gửi gắm nhiều tâm sự về ý nghĩa cuộc đời, cái sống cái chết, mộng và thực, vào những kịch Nô ông viết khoảng năm 30 tuổi. Với ý nghĩa tượng trưng cao độ, kịch Nô ngày càng trở thành thể loại sân khấu cho một giới thưởng thức hẹp.
Mishima có tài canh tân Nô, làm cho nội dung dễ hiểu, mượn chủ đề và đề tài cũ áp dụng vào hiện đại, vẫn giữ được tính tượng trưng và không khí thần bí. Thí dụ ông đã thể hiện đề tài “Giấc mơ Nam Kha” trong vở Kanta: một thanh niên nhà giàu, được nuông chiều, mới 18 tuổi đã chán ngấy danh lợi, tình duyên. Cậu ta về quê u già chơi, nằm nghỉ gối đầu lên chiếc gối thần gia bảo của gia đình ấy. Cậu mơ một giấc mơ, thấy tất cả cái phù du, vô nghĩa của đời sống hiện đại.
Một kịch Nô rất nổi tiếng của Mishama là vở Sôtôba Kômachi đã được diễn ở Đức, Thụy Điển, Mỹ, Pháp,... Vở này gắn cái cũ thời Minh Trị với nước Nhật đương đại của gần một trăm năm sau. Mishima miêu tả một mỹ nhân nhẫn tâm và con người tìm cái đẹp chỉ là ảo ảnh. Nội dung vở kịch nói lên cái vô lý của cuộc sống nhưng cái tàn nhẫn của vô lý được che phủ bởi chút thơ mộng và bi thương phải chăng do quan niệm kiếp người phù du của phương Đông nhất là đạo Phật, có khác? Vở kịch này khiến ta nhớ đến vở Chờ đợi Gôđô của nhà viết kịch Samuel Beckett cũng nói lên cái vô lý của cuộc đời với một ngôn ngữ tàn nhẫn, khô khan. Bekett là người Ai-len viết theo khuynh hướng hiện sinh.
Sau đây là một số tư duy của Mishama
Khi ta nghĩ đến hạnh phúc của người khác thì vô hình chung ta tưởng tượng đến sự thực hiện nào đó của chính hạnh phúc của mình, khiến ta ích kỷ hơn là chỉ nghĩ đến hạnh phúc của mình thôi (mà không so sánh).
Nếu người ta có thể chấm dứt được ghen tuông thì có thể tình yêu bị chấm dứt.
Ở đời, cái mặt nạ để lừa dối tốt nhất là làm ra bộ tin tưởng.
Bí quyết của chính trị tôi xin nói như sau, bí quyết của chính trị là ở đời không có chân lý. Chính trị bắt đầu khi ta hiểu rằng không hề có chân lý. Vì vậy nên chính trị phải nặn ra chân lý.
Trên thực tế, thơ là biểu tượng của sự ổn định bất di bất dịch của thế giới.
Sống trải qua sáu chục năm quả là y đã nhiều lần nghiền ngẫm trong tâm khảm chân lý này: Trong tình yêu, sự khâm phục của khán giả cũng hầu như cũng cần thiết như chân tình.
Rõ ràng Noguchi nghĩ là mình đã tìm thấy trong cuộc hôn nhân ngôi nhà cuối cùng của mình và về phần Kazu thì lại nghĩ là đã tìm thấy ở cuộc hôn nhân nấm mồ của mình. Nhưng không ai sống được trong mộ.
Phụ nữ: bong bóng xà phòng; - tiền: bong bóng xà phòng; - danh tiếng: bong bóng xà phòng. Những óng ánh trên bọt xà phòng là cái thế giới mà chúng ta đang sống.
Đa số những nhà văn có đầu óc hoàn toàn bình thường mà cách ứng xử lại như người hoang dại; còn về phần tôi thì cách ứng xử của tôi bình thường nhưng ở trong tâm trí thì lại không ổn.
Cái tính cách đặc biệt của địa ngục là người ta phân biệt ở đó tất cả mọi thứ đến những cái nhỏ nhất một cách hết sức tỉ mỉ và trong giữa đêm tối như mực.
Anh không bao giờ khóc, ngay cả trong khi nằm mơ vì trái tim sắt đá là niềm kiêu hãnh của anh.