Chúng tôi sinh ra vào thời Pháp thuộc, thuộc “Thế hệ Quốc văn giáo khoa thư”. Như vậy, người trẻ nhất nay cũng trên 70 tuổi, đều học bộ sách ấy khi vào trường tiểu học lúc mới 6, 7 tuổi, nghĩa là 6, 7 năm trước Cách mạng tháng Tám 1945. Một bộ sách do chính quyền thực dân làm, vậy mà sách ấy lại có tác dụng nuôi dưỡng tình yêu quê hương đất nước. Vứt bỏ một số bài ca ngợi chính sách thực dân, đến ngày nay, tóc đã bạc, chúng tôi vẫn nhớ như in một số bài một cách trìu mến. Đó là những bài nói lên tình yêu ông, bà, bố, mẹ, anh chị, em, bạn bè, xóm làng, thầy giáo, cái vui của nhà trường, cái đẹp thôn quê, một số nhân vật anh hùng dân tộc. Có những bài thuộc lòng không quên được như: Ai bảo chăn trâu là khổ, Quê hương là nơi đẹp nhất, Bà ru cháu, Tối ở nhà. Không lạ gì đa số những người thuộc “Thế hệ Quốc văn giáo khoa thư” đã tham gia kháng chiến chống Pháp trong mọi ngành.
Một cuốn sách khác tuy không phổ biến bằng Quốc văn giáo khoa thư nhưng cũng để lại những ấn tượng rất sâu sắc cho thế hệ chúng tôi khi bước chân vào trường trung học thời Pháp là cuốn Những tấm lòng cao cả của tác giả Ý Amicis (A-mi-sitx). Các câu chuyện rất bình dị kể về những sự việc xảy ra trong một năm học đối với một cậu bé. Đến nay còn nhớ lại những chuyện hàng ngày của trẻ em mà sao cảm động thế: chuyện con trai bác thợ rèn bị bố đánh rất đau nhưng luôn nói dối không cho ai biết, chuyện thằng bé đố kị bị cả lớp ghét, chú bé tàn tật được các bạn che chở,... Có những chi tiết đơn giản mà độc đáo khiến ta cảm động về tính dân chủ và bình đẳng ở trường học, tình yêu thương thầy trò, cha mẹ, đồng bào,...
Thế hệ chúng tôi rất tiếc là tại sao ngày nay các sách giáo khoa dạy văn và đạo đức chưa có quyển nào gây ấn tượng mạnh mẽ như hai quyển vừa kể trên, phải chăng vì quá chính trị hóa nên chưa nắm bắt được tâm hồn trẻ thơ.
Tác giả cuốn Những tấm lòng cao cả Edmondo De Amicis là một nhà báo và nhà văn Ý. Ông đã chiến đấu trong quân đội một thời gian dài cho quốc gia Ý mới được thành lập. Ông nổi tiếng với tác phẩm Những tấm lòng cao cả xuất bản năm 1886, được dịch sang hàng chục thứ tiếng. Ông theo khuynh hướng xã hội chủ nghĩa, thay đức tin công giáo bằng lòng yêu nước của người công dân, đề cao lý tính.
Sau đây là một số suy nghĩ của Amicis:
* Chớ để con rắn ghen tỵ chui vào tim mình. Con vật bò sát ấy gặm nhấm đầu óc và làm thối nát con tim.
* Khi ta bị khuấy động bởi một niềm đam mê dữ dội, vui sướng, đau khổ thì tiếng đầu tiên thốt ra sau một sự yên lặng lâu dài dĩ nhiên chịu ảnh hưởng của niềm đam mê ấy khiến người ta đoán được.
* Sự giáo dục một dân tộc có thể đánh giá qua cách cư xử của họ ngoài phố. Nếu ở ngoài phố ta gặp sự thô lỗ, chắc chắn sẽ thấy sự thô lỗ trong các nhà.
* Nếu trong tất cả những tình cảm thân thương, êm dịu, trong tất cả những hành động lương thiện và nghĩa hiệp mà chúng ta tự hào, ta có thể phát hiện ra cái mầm mống thực và khởi đầu, hầu như bao giờ ta cũng tìm thấy nó trong trái tim mẹ chúng ta.
* Tấm lòng của người lính không những không bao giờ già cỗi đi mà trái lại, lại tươi trẻ hơn và luôn tươi trẻ hơn, hết sức được yêu thương, trìu mến trong lòng của các trẻ em. Trái tim đó sống và hưng phấn trong lòng trẻ em hơn là ở trong những cái say sưa hỗn độn, khủng khiếp của chiến tranh.
* Thầy hiệu trưởng nói với chúng tôi:
“- Phải yêu những quân nhân, các con ạ, đó là những người bảo vệ chúng ta. Ngày mai, họ sẽ ra trận, hy sinh vì chúng ta, nếu có một đạo quân nước ngoài đe dọa lãnh thổ của ta. Chính họ cũng là những cậu bé. Họ chỉ hơn các con vài tuổi thôi, họ cũng đang đi học trong các trung đoàn. Và họ cũng như chúng ta, là người từ khắp tất cả các miền của nước Ý đến. Nhìn xem, người ta có thể nhận ra gần đúng dáng người của họ.”
* Kẻ nào lúc bé tôn trọng lá cờ, lớn lên sẽ biết bảo vệ lá cờ.