Bệnh tiêu chảy xảy ra quanh năm nhưng hay gặp nhiều nhất vào mùa nắng, nóng. Lứa tuổi mắc bệnh từ trẻ nhỏ cho đến người cao tuổi. Tiêu chảy cấp tính nặng có thể dẫn đến tử vong nếu không phát hiện và điều trị kịp thời. Tiêu chảy cũng là nguyên nhân dẫn đến suy dinh dưỡng ở trẻ nhỏ.
Gọi là tiêu chảy khi phân bài tiết ra nhanh, lỏng, có khi toàn nước, lẫn máu, có khi có màu hoa cà, hoa cải, mùi tanh, có khi chỉ thấy toàn nước đục như nước vo gạo và đi ngoài nhiều lần trong một ngày đêm, đặc biệt có khi phân tự chảy ra không thể đếm được số lần đi ngoài.
Nguyên nhân gây tiêu chảy cho trẻ em
Có nhiều nguyên nhân khác nhau nhưng một số nguyên nhân thường gặp nhất sau đây:
Tiêu chảy do vi khuẩn: trong trường hợp này thường do ngộ độc thức ăn, nhất là mùa hè do thời tiết nóng bức nên uống nước lã, nước đá không được sát khuẩn, thức ăn ôi thiu, thức ăn để nhiều giờ, nhiều ngày sau khi đã đun chín, ăn rau sống… Điển hình trong các loại vi khuẩn gây ngộ độc thức ăn là vi khuẩn tụ cầu vàng, vi khuẩn thương hàn (salmonella), vi khuẩn lỵ (shigella), vi khuẩn E.coli và đặc biệt là vi khuẩn tả (vibrio cholerae) gây bệnh tiêu chảy cấp tính nặng, mang tính chất rất nguy kịch có thể dẫn đến tử vong, nhất là trẻ em. Gần đây người ta phát hiện ra vi khuẩn campylobacter cũng có khả năng gây tiêu chảy.
Tiêu chảy do virus: trong các loại virus đường ruột thì điển hình và hay gặp nhất là rota virus. Có đến trên 60% tiêu chảy ở trẻ em là do virus này.
Tiêu chảy do ký sinh trùng: hay gặp nhất là loại tiêu chảy do lỵ amip, tiếp đến là một số loài giun. Trong các loài giun thì hay gặp nhất trong bệnh gây tiêu chảy là giun đũa, giun kim. Ngoài giun ra, một số loại nấm cũng có thể gây nên tiêu chảy, điển hình là nấm candida albicans.
Bên cạnh các căn nguyên vừa nêu trên, bệnh tiêu chảy còn có thể gặp do độc tố hoặc do chế độ ăn uống không hợp lý hay dùng thuốc kháng sinh đường ruột kéo dài, không đúng chỉ định của bác sĩ gây nên hiện tượng loạn khuẩn. Trong bài viết này chỉ đề cập đến căn nguyên gây tiêu chảy ở trẻ vào mùa nắng nóng do vi sinh vật gây nên.
Phân loại tiêu chảy
Người ta phân thành 2 loại tiêu chảy: tiêu chảy cấp tính và tiêu chảy mạn tính.
Tiêu chảy cấp tính
Bệnh nhân đi ngoài nhiều lần, phân lúc đầu lỏng, sau chỉ có nước. Trong những trường hợp có tổn thương niêm mạc ruột (vi khuẩn lỵ) thì phân có lẫn máu và nhiều khi phân chỉ có nước màu hồng nhạt như nước rửa thịt hoặc lờ lờ máu cá. Cùng với tiêu chảy là đau bụng, buồn nôn hoặc nôn (đặc biệt nhất là ngộ độc thức ăn do tụ cầu vàng).
Bệnh nhân ở trong tình trạng mất nước. Mất nước nhiều hay ít còn tùy theo lượng nước bị mất khi đi ngoài, nếu mất nước nhẹ bệnh nhân có thể chỉ thấy khát nước, hơi mệt mỏi. Nếu mất nước nhiều (nặng): khát nhiều, mắt trũng, môi khô, da lạnh, nhăn nheo, tiểu ít (có khi không đi tiểu), huyết áp tụt (có khi không đo được), mạch nhanh, nhỏ, khó bắt. Trong những trường hợp như thế này nếu không cấp cứu kịp thời bất luận là do vi khuẩn gì đều rất dễ đưa đến tử vong, nhất là trẻ càng nhỏ càng nguy hiểm.
Tiêu chảy mạn tính: tiêu chảy mạn tính ở trẻ thường liên quan đến chế độ ăn uống không hợp lý, nhất là mùa nắng nóng. Tiêu chảy mạn tính có thể xảy ra trong nhiều ngày, nhiều tháng, có khi lâu hơn. Số lần đi tiêu không nhiều như cấp tính nhưng do tiêu chảy kéo dài nên làm cho người bệnh ở trong tình trạng mất nước, chất điện giải triền miên, làm cho cơ thể suy sụp, ở trẻ rất dễ dẫn đến còi xương, suy dinh dưỡng nặng, làm giảm chức năng sinh miễn dịch rất dễ mắc các bệnh nhiễm trùng khác và dễ đưa đến tử vong.
Nguyên tắc điều trị và phòng bệnh tiêu chảy
Nguyên tắc điều trị
Khi trẻ bị tiêu chảy cấp cần đưa trẻ đến cơ sở y tế để được chẩn đoán xác định và có hướng xử lý kịp thời. Lý tưởng nhất là tìm ra nguyên nhân gây tiêu chảy để giải quyết triệt để. Nếu không phải do vi khuẩn thì cần bù nước và chất điện giải như ORS (oresol), nếu trẻ còn bú mẹ thì tiếp tục cho bú mẹ, tiếp tục cho chế độ ăn bổ sung bình thường như: súp cà rốt, nước quả hồng xiêm xay, nước chuối chín xay. Nếu không có ORS thì cho trẻ uống nước gạo rang, nước cháo có muối... Không dùng kháng sinh khi chưa có chỉ định của bác sĩ. Nếu nghi ngờ do vi khuẩn tả thì việc bù nước và chất điện giải phải hết sức khẩn trương, kịp thời không được chậm trễ. Nếu tiêu chảy do vi khuẩn hoặc do lỵ amip thì cần có chỉ định cụ thể của bác sĩ điều trị dùng thuốc gì, liều lượng ra sao, dùng trong bao nhiêu ngày, không nên nghe theo lời mách bảo của những người không có chuyên môn.
Nguyên tắc phòng bệnh
Trong mùa nắng nóng để tránh mắc bệnh tiêu chảy cho trẻ nên làm như sau: luôn luôn ăn chín, uống nước đun sôi để nguội; dùng nước sạch để nấu thức ăn và nước uống cho trẻ; không ăn thức ăn đã thiu, ôi.
Tích cực diệt ruồi, nhặng bằng mọi hình thức như các biện pháp dân gian, hóa chất…
Phải quản lý phân và chất thải của người bệnh bị tiêu chảy thật tốt, nhất là các vùng nông thôn. Cố gắng đổ phân vào hố xí tự hoại, bán tự hoại hoặc ít nhất cũng phải có hố xí 2 ngăn hợp vệ sinh, đúng quy cách.
Đảm bảo chệ độ ăn, uống cho trẻ để tránh rối loạn tiêu hóa.
Cần rửa tay sạch sau khi đi vệ sinh (trẻ lớn), rửa tay trước khi ăn tốt nhất là bằng xà phòng hoặc dung dịch chứa xà phòng.
Khi trẻ bị tiêu chảy cần cho trẻ đến khám ở cơ sở y tế, không nên tự động mua thuốc kháng sinh cho trẻ dùng hoặc bắt trẻ nhịn ăn, nhịn uống.
PGS.TS. Bùi Khắc Hậu
